تفاوت حکم و قرار چیست؟

مقدمه

در همه مراحل دادگاه‌ها و دادسراها کلمه حکم و قرار بسیار مورد گفتگو قرار گرفته است و در موارد بسیاری قاضی از این کلمه (حکم) استفاده می‌کند. از واژه حکم معنایی که به ذهن خطور می‌کند این است که دادگاه تصمیمی در مورد ماهیت دعوا و نتیجه آن گرفته است. در همه مراحل دادگاه‌ها و دادسراها کلمه حکم و قرار بسیار مورد گفتگو قرار گرفته است و در موارد بسیاری قاضی از این کلمه (حکم) استفاده می‌کند.

از واژه حکم معنایی که به ذهن خطور می‌کند این است که دادگاه تصمیمی در مورد ماهیت دعوا و نتیجه آن گرفته است.

مطابق تعریف قانون‌گذار از حکم، چنانچه رأی دادگاه راجع به ماهیت دعوا و قاطع آن باشد، حکم نامیده می‌شود. در غیر این صورت باید آن را «قرار» نامید.

1. حکم چیست؟

آرایی که توسط دادگاه‌ها صادر می‌شوند ، به دو نوع قابل تقسیم اند . دسته اول احکام هستند و دسته دوم قرارها می‌باشند . بخش مهمی از تصمیماتی که توسط دادگاه صادر می‌شوند را احکام تشکیل می دهند . در واقع اصلی ترین هدف خواهان از اقامه دعوی در دادگاه این است که در رابطه با دعوایی که در دادگاه مطرح کرده است حکم صادر شود و دادگاه با صدور این احکام ، نتیجه دعوای ترافعی که بین طرفین مطرح شده را مشخص می کند و به‌موجب آن خصومت طرفین پایان می یابد و وظیفه دادگاه در خصوص رسیدگی به پرونده نیز پایان پیدا می کند . مطابق قانون آیین دادرسی مدنی ، انواع احکام دادگاه‌ها را می توان به حکم اعلامی و حکم تأسیسی، حکم حضوری و حکم غیابی، حکم نهایی و غیر نهایی و حکم قطعی و غیر قطعی تقسیم بندی نمود .

2. چه معیارهایی برای تشخیص حکم وجود دارد

قانون آیین دادرسی مدنی در ماده 299، آراء صادر شده از دادگاهها را به دو نوع حکم و قرار تقسیم می کند. بر اساس این ماده ” چنانچه رأی دادگاه راجع به ماهیت دعوا و قاطع آن به طور جزیی یا کلی باشد، حکم و در غیر اینصورت قرار نامیده می‌شود “. در واقع این ماده معیارهای تشخیص حکم را بیان کرده است. معیارهای تشخیص حکم از قرار را می توان شامل موارد زیر دانست :

1.2. در امور ترافعی صادر شده باشد

منظور از این عبارت آن است که حکم در خصوص دعاوی ای صادر می‌شود که دو طرف با یکدیگر به اختلاف خورده باشند و به‌موجب این اختلاف به دادگاه مراجعه کرده باشند تا اختلاف بین خود را حل کنند؛ بنابراین، آرایی که در امور حِسبی صادر می‌شوند را در برنمی‌گیرد. امور حِسبی اموری هستند که بدون آنکه میان اشخاص اختلافی راجع به آنها رخ‌داده باشد به آنها رسیدگی نمایند. مانند قیمومت، امور مربوط به غایب مفقودالاثر و…. . برای آشنایی با امور حسبی و مصادیق آن کلیک کنید.

2.2. از دادگاه صادر شده باشند

رأی در صورتی حکم محسوب می‌شود که از دادگاه صادر شده باشد. در حال حاضر، باتوجه‌به مقررات مختلف، دادگاه‌های مختلفی شامل این بند می‌شوند. اعم از دادگاه نخستین (بدوی)، دادگاه تجدیدنظر یا دادگاه‌های اختصاصی همچون دادگاه انقلاب، دادگاه ویژه روحانیت، دیوان عدالت اداری و… .

3.2. راجع به ماهیت دعوا باشد

ماهیت دعوا به‌طورکلی به تمام مسائلی گفته می‌شود که در ارتباط با امور موضوعی و برای روشن‌شدن موضوع و حلّ آن موردتوجه قرار می‌گیرند.

4.2. قاطع دعوا باشد

رأی دادگاه باید جزئاً یا کلاً قاطع دعوا باشد تا حکم محسوب شود. منظور این است که با صدور این رأی تکلیف دعوا روشن شده و پرونده از آن مرجع خارج شود. اما فرقی ندارد که اصل اختلاف را حل‌وفصل کرده یا نکرده باشد و فرقی هم ندارد که رأی مزبور قابل‌بررسی مجدد در همان مرجع یا مرجع دیگر باشد یا نه. درصورتی‌که رأی صادر شده از دادگاه چنین شرایطی را داشته باشد، می توان به آن عنوان حکم داد و در غیر این صورت به آن قرار گفته می‌شود و این است تفاوت میان حکم و قرار. برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد اینکه قرار چیست و انواع آن کدام‌اند کلیک کنید .

3. انواع حکم قضایی کدام است؟

1. حکم غیابی: اگر متهم یا خوانده پرونده در جریان رسیدگی به پرونده، وکیل نداشته و در دادگاه حاضر نباشد و یا لایحه دفاعیه نفرستاده و وقت رسیدگی به شکل حضوری ابلاغ واقعی نشده باشد؛ حکم غیابی خواهد بود.
2. حکم حضوری: اگر متهم یا خوانده پرونده در دادگاه بررسی پرونده حضور داشته باشد و یا لایحه دفاعیه فرستاده یا وکیل وی حضور یابد؛ حکم از نوع حضوری خواهد بود.
3. حکم غیرقطعی: اگر هر یک از طرفین دعوی بتوانند پس از صدور حکم، به آن اعتراض کنند؛ حکم از نوع غیرقطعی است.
4. حکم قطعی: اگر حکم صادره توسط دادگاه، به‌هیچ‌عنوان امکان اعتراض نداشته باشد؛ حکم قطعی نامیده می‌شود.
5. حکم لازم‌الاجرا: اگر در رأی صادر شده توسط دادگاه، متهم یا محکوم علیه محکوم به اجرای حکم شود؛ حکم از نوع لازم‌الاجرا خواهد بود.
6. حکم غیر لازم‌الاجرا: احکام غیر لازم‌الاجرا درست مقابل حکم لازم‌الاجرا قرار می‌گیرد؛ مانند زمانی که هنوز فرصت اعتراض به‌حکم دادگاه برای متهم یا محکوم علیه وجود داشته باشد.
7. حکم غیر نهایی: به احکامی می‌گویند که افراد می‌توانند از طریق دیوان عالی کشور، اقدام به فرجام‌خواهی کنند.
8. حکم نهایی: اگر مهلت فرجام‌خواهی از دیوان عالی کشور به اتمام رسیده باشد و یا بر اساس قوانین دیوان عالی کشور، حکم تأیید شده باشد و امکان فرجام‌خواهی مجدد وجود نداشته باشد؛ حکم از نوع نهایی خواهد بود.

همان‌طور که ذکر کردیم در ماده ۲۹۹ قانون آیین دادرسی مدنی، عنوان شده است که اگر رأی صادر شده از سوی دادگاه، باعث بسته‌شدن پرونده نشود یا درباره ماهیت اصلی دعوا صادر نشده باشد؛ رأی صادر شده از نوع قرار است.

شاید بخواهید بدانید که چطور ممکن است که رأی دادگاه راجع به ماهیت پرونده نباشد؟!

پاسخ: در بعضی از پرونده‌ها، قاضی برای‌آنکه بتواند یک حکم نهایی صادر کند؛ باید تمام جنبه‌های پرونده را مورد بررسی قرار داده باشد. برای مثال قاضی دستور می‌دهد تا یک کارشناس متخصص، نظر کارشناسی خود را به دادگاه ارائه نماید تا قاضی بتواند به کمک آن، رأی نهایی را صادر کند.

البته لازم به ذکر است که در برخی موارد، صدور قرار نیز، ممکن است منجر به بسته‌شدن پرونده شود. مانند زمانی که موضوع اصلی که درباره آن شکایت طرح شده از بین برود و دیگر امکان بررسی پرونده وجود نداشته باشد.

4. قرار چیست؟

در قانون، تعریفی از واژه ” قرار ” ارائه نشده است. بلکه قانون‌گذار در ماده 299 قانون آیین دادرسی مدنی، در تعریف حکم گفته است : ” چنانچه رأی دادگاه، راجع به ماهیت دعوا و قاطع آن به طور جزیی یا کلی باشد، حکم و در غیر این صورت، قرار نامیده می‌شود “. بنابراین، باید گفت قرار دادگاه به رایی گفته می‌شود که یک یا دو شرط مزبور را همزمان نداشته باشد.

بنابراین، در تعریف قرار، باتوجه‌به ماده 299 قانون آیین دادرسی مدنی، باید گفت، قرار رایی است که تنها یکی از ویژگی های مذکور در این ماده را دارد، یعنی می تواند راجع به ماهیت دعوا نباشد اما قاطع آن گردد، مثل قرار جلب به دادرسی. یا می تواند راجع به ماهیت دعوا باشد اما قاطع آن نگردد مانند قرار کارشناسی.

قانون‌گذار در مواد مختلف قانون، مواردی که رأی دادگاه باید در قالب قرار صادر شود را پیش‌بینی نموده است. در نتیجه، بهترین ملاک برای تشخیص اینکه یک رأی، قرار است یا خیر، مقررات قانونی هستند. به‌عبارت‌دیگر، صدور قرار در صورتی امکان‌پذیر است که قانون‌گذار، آن را پیش‌بینی نموده باشد.

5. انواع قرار کدام‌اند؟

در بخش قبل، قرار را تعریف کردیم و گفتیم که به‌موجب قانون آیین دادرسی مدنی، برای اینکه رأی دادگاه، عنوان قرار بگیرد، باید دارای دو ویژگی باشد، اولاً، راجع به ماهیت دعوا نباشد. دوم، برخلاف حکم به‌صورت جز کلی و جزئی از دادگاه صادر نمی‌شود. در این بخش قصد داریم، انواع قرار را توضیح دهیم. مهم‌ترین انواع قرار، مطابق قانون، شامل موارد زیر می‌باشد:

1.5. قرار اِعدادی یا مقدماتی

قرار اعدادی (مقدماتی)، قرارهایی هستند که پرونده را آماده صدور رأی قاطع می‌کنند. قرار اعدادی یا مقدماتی معمولاً در جریان دادرسی و پیش از ختم دادرسی صادر می‌شود. قرارهای اعدادی (مقدماتی)، انواع مختلفی دارند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به‌قرار تحقیق و معاینه محلی در دعاوی مدنی و قرار موقوفی تعقیب در دعاوی کیفری اشاره کرد.

2.5. قرارهای قاطع دعوی

قرارهای قاطع دعوی، به قرارهایی گفته می‌شود که با صدور آنها پرونده از مرجع رسیدگی‌کننده به دعوا خارج می‌شود که از این لحاظ، قرارهای قاطع دعوا شبیه حکم هستند. قرارهای قاطع دعوی نیز مطابق قانون آیین دادرسی مدنی، چند مورد هستند. قرار رد دعوا یکی از انواع قرار قاطع می‌باشد.

3.5. قرارهای شبه قاطع

منظور از قرارهای شبه قاطع، قرارهایی است که با صدور آنها یا پرونده از گردش و رسیدگی خارج می‌شود یا چنانچه از مرجع رسیدگی‌کننده خارج نشود، همان پرونده برای رسیدگی به شعبه یا دادگاه دیگری احاله می‌شود. قرار عدم اهلیت طرفین در دعاوی مدنی و قرار امتناع از رسیدگی در دعاوی کیفری از قرارهای شبه قاطع هستند.

باید به این نکته اشاره شود که قرارهای صادر شده از دادگاه را می‌توان از جهات مختلفی تقسیم‌بندی نمود. قرارها از حیث قابلیت تجدیدنظر، به‌قرار قطعی و غیرقطعی تقسیم می‌شوند. همچنین، از جهت قابلیت فرجام، به‌قرار نهایی و غیر نهایی تقسیم می‌گردند.

6. تفاوت قرار و حکم در چیست؟

اکنون دانستید که شباهت حکم و قرار در این است که هر دو جزو رأی‌های دادگاه هستند. حال می‌خواهیم بدانیم تفاوت حکم و قرار در چیست؟ حکم تنها توسط قاضی پرونده صادر می‌شود؛ درصورتی‌که قرار ممکن است توسط بازپرس، دادیار، دادستان یا مدیر دفتر شعبه نیز، صادر شده باشد.

1. احکام دادگاه می‌تواند هم به‌صورت حضوری و هم غیابی صادر شود؛ درحالی‌که قرارها فاقد وصف حضوری یا غیابی صادر خواهند شد.
2. صادرشدن حکم دادگاه به معنای مختومه شدن پرونده است؛ درحالی‌که صدور قرار به معنای انجام تحقیقات بیشتر جهت بررسی پرونده است.
3. زمانی که قاضی برای یک پرونده حکم صادر می‌کند؛ امکان ثبت اعتراض در دادگاه تجدیدنظر برای طرفین دعوا وجود داد. درحالی‌که با صرف صدور قرار، قابلیت ثبت اعتراض را نخواهد داشت. لکن بعد از ابلاغ قرار به‌طرف و البته در بعضی انواع قرارهای رد دادخواست و دعوی و قرار ابطال دادخواست یا قرار عدم استماع دعوی قابل تجدیدنظرخواهی هستند.
4. در زمان صدور حکم، ممکن است برای فرد محکوم شده مجازات‌هایی در نظر گرفته شود؛ ولی در زمان صدور قرار، متهم به هیچ‌چیزی محکوم نخواهد شد.
5. برای صدور حکم، قاضی حتماً باید به ماهیت دعوا وارد شود؛ درحالی‌که برای صدور قرار، گاهی نیاز به ورود ماهیت دعوا نخواهد بود؛ زیرا به‌منظور بررسی تمام جنبه‌های پرونده انجام می‌شود.
6. حکم برای طرفین دعوا صادر می‌شود؛ درحالی‌که قرار ممکن است برای افرادی خارج از پرونده صادر شده باشد.
7. احکام صادر شده چون راجع به ماهیت پرونده هستند؛ اصولاً همیشه اعتبار خود را حفظ خواهند کرد. درحالی‌که بعضی قرارها به‌صورت موقتی بوده و در بعضی موارد پس از یک بازه زمانی، اعتبار خود را از دست می‌دهند. مثل قرار دستور موقت که چنانچه قبل از اقامه دعوی اصلی، تقاضای دستور موقت شده باشد، خواهان مکلف است دادخواست خود را ظرف ۲۰ روز از تاریخ صدور دستور موقت به دادگاه صالح تسلیم نماید و گواهی آن مبنی بر تقدیم دادخواست را به دادگاهی که دستور موقت صادر کرده است ارائه نماید. در غیر این صورت دادگاه صادرکننده قرار به درخواست طرف دعوی (خوانده)، از دستور موقت رفع اثر خواهد کرد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

جهت آشنایی کامل با قوانین و ضوابط مربوط به این مقاله به “ قانون آیین دادرسی مدنی | مصوب سال 1379” در پکیج “قوانین بالادستی در صنعت ساخت” در بخش گنجینه فایل وب‌سایت مراجعه فرمایید.