نکات مهم اجرایی هنگام قالب بندی

مقدمه

قالب‌بندی از اهمیت و حساسیت بالایی برخوردار است و می‌بایست از قالب باکیفیت بالا استفاده کرد تا کیفیت بتن پس از بتن‌ریزی نیز حفظ شود. درنتیجه باید برای انجام آن اصول و نکاتی را رعایت کرد و نیاز به نیروی متخصص دارد. در این مقاله سعی داریم تا به ارائه اطلاعاتی درباره فرایند قالب‌بندی، هدف از اجرای آن، نکات اجرایی، انواع قالب و عوامل مؤثر بر هزینه‌های این عملیات ساختمانی بپردازیم.

1. قالب‌بندی چیست؟

قالب‌بندی بتن به بیان ساده به اجرای سازه‌ای می‌گویند که برای نگهداری بتن ریخته‌شده و شکل‌دهی به آن در ابعاد موردنظر تا زمان‌گیرش اولیه بتن اجرا می‌شود. اهداف مهم قالب‌بندی شامل موارد زیر می‌شوند:

• شکل‌دادن به بتن در ابعاد موردنظر
• حفاظت بتن در مقابل تنش‌های مکانیکی
• جلوگیری از کاهش رطوبت بتن
• ممانعت از نشت شیره بتن
• ایجاد عایقی مناسب در مقابل سرما و گرمای محیط
• جلوگیری از جابه‌جایی آرماتورها و سایر اجزای موجود در بتن

قالب‌بندی عموماً موقتی است و پس از اینکه بتن بتواند به‌تنهایی تنش‌های ناشی از وزن خود را تحمل کند قالب‌ها برداشته می‌شوند، اما گاهی از قالب‌های دائمی نیز بهره می‌گیرند. در ادامه به شرح انواع قالب‌بندی بتن می‌پردازیم.

2. انواع قالب‌بندی ساختمان

قالب‌ها در حالت کلی در دو نوع دائم یا موقت قرار می‌گیرند. قالب موقت پس از شکل‌گرفتن و سفت‌شدن بتن، از اطراف بتن برداشته می‌شود، اما قالب دائمی در جای خود باقی می‌ماند. قالب دائم را اغلب از مواد فوم می‌سازند که در جای خود باقی‌مانده و پس از گیرش بتن به بخشی از ساختمان تبدیل می‌شود. از جمله مزایای قالب دائم می‌توان به تسریع ساخت‌وساز اشاره کرد، چرا که در این صورت عملیات قالب‌برداری از مراحل ساخت ساختمان حذف می‌شود.

قالب‌بندی دائم علاوه بر ایجاد پایداری بیشتر، از بتن در مقابل هر گونه آسیب که ممکن است در اثر تماس با خاک اطراف ایجاد شود، محافظت می‌کند. قالب‌بندی دائم نسبت به قالب‌بندی موقت هزینه بیشتری دارد. به‌علاوه، این روش قالب‌بندی بتن معمولاً از نظر طراحی سخت‌تر از نوع موقت بوده و به مهندسی پیچیده‌تری نیاز دارد؛ ازاین‌رو در حال حاضر اغلب از قالب‌های موقت استفاده می‌شود. در ادامه انواع جنس قالب‌های موقت را بررسی می‌کنیم.

3. انواع جنس قالب‌های موقت

قالب بتن می‌تواند از جنس‌های زیر باشد:

• فلز
• چوب
• پلاستیک
• فایبرگلاس

4. قالب‌بندی فلزی

قالب‌بندی فلزی رایج‌ترین نوع قالبی است که در ساخت سازه‌های بتنی استفاده می‌شود. باوجوداینکه قیمت اولیه قالب‌های فلزی کمی بیشتر از برخی دیگر از انواع آن است، اما به دلیل طول عمر بالایشان مقرون به صرفه‌اند. قالب‌های فلزی به‌راحتی و به‌سرعت قابل‌نصب و برداشتن بوده، رطوبت بتن را جذب نمی‌کنند و تغییر شکل نیز نمی‌دهند. این نوع قالب‌بندی مدرن همچنین کیفیت مناسب سطح بتن را ارائه داده و به لحاظ طراحی و مهندسی، اجرای آسانی دارد.

قالب‌ فلزی معمولاً در دو جنس آلومینیومی و فولادی در بازار موجود است که نوع فولادی آن کاربرد بیشتری دارد. ورق فولادی، ماده اولیه و اصلی در تولید قالب فلزی بوده و از جنس فولاد st37 است. هرچه ورق از کیفیت بالاتری برخوردار باشد، قالب نیز کیفیت بالاتری خواهد داشت.

5. اجزای قالب فلزی، پرکاربردترین قالب

اجزای موردنیاز برای قالب‌بندی فلزی در پروژه‌های مختلف ممکن است متفاوت باشد، اما در حالت کلی می‌توان آن‌ها را در دسته‌بندی زیر قرارداد:

• پنل

شامل ورق فولادی با ضخامتی حدود ۲ تا ۴ میلیمتر است.

• پشت‌بند افقی یا کمرکش

از جنس لوله یا قوطی است که با بست‌های مناسب به پنل‌ها متصل می‌شود.

• پشت‌بند و وادار

شامل پروفیل‌های سبک است که وظیفه استحکام‌بخشی، محکم کردن قالب‌ها و جلوگیری از کج‌شدن آن‌ها را برعهده دارد. باتوجه‌به اجزای لازم برای قالب‌بندی فلزی، می‌توان بخشی از هزینه برای اجرای آن را مربوط به قیمت پروفیل، لوله و ورق فولادی دانست.

6. انواع قالب‌بندی فلزی

قالب‌های فولادی معمولاً در دو نوع لبه خم و تسمه‌ای (جوشی) یافت می‌شوند، اما امروزه مدل‌های جدیدتری نیز در بازار موجود است. قالب‌های لبه خم نسبت به نوع تسمه‌ای، سبک‌ترند، زیرا ورق مورداستفاده در تولید قالب‌های تسمه‌ای نسبت به قالب‌های لبه خم ضخامت بیشتری دارد.

قالب‌های تسمه‌ای معمولاً از ورق سیاه ۳ میلیمتر ساخته شده و باتوجه‌به میزان بارهای وارد بر آن، توسط تسمه‌هایی از ورق با ضخامت ۳ تا ۴ میلیمتر تقویت می‌شوند. مهم‌ترین برتری قالب تسمه‌ای نسبت به نوع لبه خم، مربوط به ایجاد درز کمتر، پس از اجرای قالب است. میزان این درز، بعد از باز شدن قالب بتن مشخص می‌شود، به همین خاطر نیز در پروژه‌های بزرگ اغلب از نوع تسمه‌ای استفاده می‌کنند.

7. مزایای قالب‌بندی فلزی

از جمله مهم‌ترین مزایای قالب‌بندی فلزی که موجب شده است کاربرد زیادی در ساختمان‌سازی داشته باشد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• طول عمر بالا
• داشتن سطح صاف
• عدم احتراق
• استحکام بالا در مقابل تنش‌های وارده
• سرعت بالا در اجرای قالب‌بندی
• تمیز بودن محیط کار در مقایسه با سایر قالب‌ها

8. قالب‌بندی چوبی

قالب‌های چوبی به دلیل سهولت در استفاده عموماً برای قالب‌بندی ساختمان استفاده می‌شوند. تخته سه لا فنولیک یک گزینه مناسب برای قالب‌بندی بتن با چوب است، چرا که بسیار پایدار و صاف بوده و در برابر نفوذ آب نیز مقاومت مناسبی دارد.

9. قالب‌بندی پلاستیکی

در قالب‌بندی پلاستیکی برای بتن از پلاستیک خاصی بهره می‌گیرند که نه مواد بتن به آن می‌چسبند و نه واکنش‌های شیمیایی میان آن‌ها رخ می‌دهد، در نتیجه پس از قالب‌برداری هیچ‌گونه لکه‌ای روی سطح بتن مسلح وجود نخواهد داشت.

10. قالب‌بندی فایبرگلاس

گاهی از فایبرگلاس نیز برای قالب‌بندی بتن استفاده می‌شود که با وجود وزن کم، استحکام بالایی دارد و سطوح بتنی بسیار صافی را ارائه می‌دهد.

همان‌گونه که گفته شد پرکاربردترین نوع قالب‌ها نوع فلزی آن است که در ادامه توضیحات جامع‌تری درباره این نوع قالب ارائه می‌کنیم. همچنین می‎توانید برای اطلاع از جزئیات قوانین آیین‌نامه قالب‌بندی به مبحث نهم مقررات ملی ساختمان مراجعه کنید.

11. قالب‌برداری

پس از اینکه گیرش اولیه بتن اتفاق افتاد، قالب‌های موقت برداشته می‌شوند که این عملیات را قالب‌برداری می‌گویند. البته مدت‌زمان سخت‌شدن بتن بستگی به شرایط مختلف از جمله دمای محیط دارد؛ مثلاً بتن‌ریزی در هوای گرم موجب تسریع بخار آب و گیرش زودتر بتن می‌شود که باید در این مورد نکات خاصی را رعایت کرد. قالب‌برداری باید حتماً به‌صورت اصولی انجام شود تا بتن آسیب نبیند.

12. نکات مهم در قالب‌بندی

در اجرای قالب‌بندی بتن باید نکاتی را در نظر گرفت تا به بهترین شکل انجام شود. در ادامه این نکته‌ها را بیان می‌کنیم:

• اتصالات قالب‌بندی باید محکم و متناسب با جنس قالب باشد.
• قالب‌های فلزی می‌بایست پیش از نصب، روغن‌کاری شوند تا بتن به قالب نچسبد.
• قالب‌بندی باید به‌گونه‌ای اجرا شود که کاملاً بدون درز باشد.
• قالب‌بندی مناسب به این صورت است که باز کردن قالب‌ها در آن، به‌راحتی و بدون آسیب رساندن به بتن و قالب انجام شود.
• شکل و ابعاد بتن برای طراحی و نصب قالب‌ها در نظر گرفته شود.
• قالب باید استحکام کافی داشته باشد تا بتواند وزن و فشارهای وارده از طرف بتن را تحمل کند.
• قالب نباید تاب و گسیختگی و هیچ‌گونه روزنه‌ای داشته باشد تا شیره بتن به بیرون درز نکند.
• قالب می‌بایست حتی‌الامکان دارای سرعت نصب و باز کردن بالایی باشد تا در وقت و هزینه صرفه‌جویی شود.
• ابعاد و شکل قالب باید دقیق باشد.

13. عوامل مؤثر بر هزینه اجرای قالب‌بندی ساختمان

معمولاً عملیات قالب‌بندی بتن باتوجه‌به حساسیت بالایی که دارد، نیاز به تخصص داشته و هزینه اجرایی آن نیز نسبتاً زیاد است. البته دستمزد قالب‌بندی و آرماتور بندی متأثر از برخی عوامل است که در زیر به شرح آن‌‌ها می‌پردازیم:

• نوع و سیستم قالب‌بندی
• نوع و میزان مصالح مورداستفاده
• قیمت مصالح مورداستفاده

این نکته را نیز باید اشاره کنیم که هزینه قالب‌بندی ستون، قالب‌بندی سقف و سایر المان‌های سازه می‌توانند متفاوت باشند.

14. ۱۰ نکته که باید در اجرای قالب‌بندی 

۱. ایمنی قالب‌بندی را رعایت کنید

یکی از مهم‌ترین نکات اجرای قالب‌بندی بتن، رعایت اصول ایمنی قالب‌بندی است؛ چراکه از آسیب به پرسنل و تجهیزات جلوگیری می‌کند و منجر به کاش هزینه‌های جانبی قالب‌بندی می‌شود. مهم‌ترین خطرات قالب‌بندی که باید برای آن‌ها تمهیدات لازم را به کار ببرید، به شرح زیر است:

• سقوط افراد و اشیا از ارتفاع
• برق‌گرفتگی
• خطرات حمل دستی بار
• برخورد با اجسام سخت
• خطرات بهداشتی
• لبه‌های تیز و برنده قالب
• ریزش سازه

۲. نکات اجرایی قالب‌بندی بتن را رعایت کنید

برای این‌که بدانید اصول قالب‌بندی چیست و اجرای قالب‌بندی بتن چه نکات و الزاماتی دارد، می‌توانید به آیین‌نامه ملی ساختمان مراجعه کنید. این آیین‌نامه شامل نکات و الزاماتی است که با رعایت آن‌ها می‌توانید یک ساختمان ایمن و باکیفیت داشته باشید

همچنین دفتر مقررات ملی ساختمان، یک کتابچه با نام «راهنمای قالب‌بندی ساختمان‌های بتن‌آرمه» منتشر کرده که با استفاده از آن می‌توانید اجرای قالب‌بندی بتن را به‌صورت اصولی پیش ببرید.

۳. فشار وارده بر قالب را محاسبه کنید

یکی از مهم‌ترین نکات قالب‌بندی بتن، اندازه‌گیری و انجام دقیق محاسبات مربوط به بارهای زنده یا مرده سازه پیش از شروع کار است. بی‌توجهی به این موضوع یا خطا در محاسبات می‌تواند منجر به دررفتن و آسیب به قالب، تخریب سازه و حوادث جانی و مالی ناگوار شود. میزان بار قابل‌تحمل برای یک قالب به محل اجرای قالب‌بندی بتن، جنس و ضخامت قالب، ارتفاع و عرض عضوی که قالب‌بندی برای آن انجام می‌شود بستگی دارد.

۴. بازرسی فنی را فراموش نکنید

اجرای قالب‌بندی بتن بدون بازرسی فنی، به معنای ایجاد حادثه است و منجر به بالقوه شدن خطرات قالب‌بندی می‌شود. بازرسی فنی باید از زمان انتخاب قالب آغاز و در تمامی مراحل قالب‌بندی، انجام شود. این بازرسی باید در زمانی که بتن سفت می‌شود و هنگام قالب‌برداری نیز رعایت شود. یکی از مهم‌ترین نکات قالب‌بندی بتن، بازرسی قالب‌ها هنگام بتن‌ریزی است، چرا که امکان اصلاح و رفع عیوب پیش از این‌که دیر شود را فراهم می‌کند.

همچنین بازرسی فنی باید در خدمت ایمنی اجرای قالب‌بندی نیز باشد، چراکه علاوه بر جلوگیری از خطرات قالب‌بندی، تجهیزات را نیز ایمن نگه می‌دارد.

۵. از پایداری اتصالات اطمینان حاصل کنید

یکی از مهم‌ترین نکات اجرایی قالب‌بندی بتن که در مبحث ملی ساختمان نیز به آن اشاره شده، لزوم استفاده از پشت‌بندهای عمودی و افقی به‌صورت هم‌زمان است. همچنین اتصال این پشت‌بندها به یکدیگر و قالب باید به نحوی انجام شود که تمامی قالب‌ها در کنار یکدیگر، یک جسم صلب یکپارچه را تشکیل دهند.

به‌صورت کلی پایداری اتصالات یعنی این‌که در اجرای قالب‌بندی بتن حواستان به کافی بودن تعداد تکیه‌گاه، جک سقفی، پین و گوه، مهره خروسکی، گیره قالب و … باشد و اطمینان حاصل کنید که این اتصالات قالب‌بندی فاقد شکستگی، زنگ‌زدگی، ترک و … هستند و به‌صورت صحیح و محکم بسته شده‌اند.

۶. تعمیر و نگهداری را فراموش نکنید

تعمیر و نگهداری باید پیش از اجرای قالب‌بندی بتن و پس از آن نیز انجام شود. به‌محض مشاهده عیوب قالب، باید نسبت به رفع آن‌ها اقدام کنید. همچنین شرایط محل نگهداری قالب‌ها و تهویه این محل نیز باید متناسب با جنس قالب باشد.

قالب‌های فلزی معمولاً به‌صورت رنگ‌شده به فروش می‌رسند. در صورت ازبین‌رفتن رنگ آن‌ها پس از استفاده‌های مکرر، باید مجدداً آن‌ها را رنگ کنید تا در مجاورت با مواد خورنده و آب موجود در بتن، زنگ نزنند.

۷. از قوی‌بودن پایه‌های قالب اطمینان حاصل کنید

پیش از اجرای قالب‌بندی بتن، باید خاک زیر آن را به‌دقت بررسی کنید و در صورت سست بودن آن، باید ابتدا اقدام به افزایش استحکام خاک کنید. چراکه با وجود سست بودن خاک زیر قالب، تمامی محاسبات مربوط به بارهای سازه بی‌فایده خواهد بود و استفاده از جک‌های قدرتمند به تعداد زیاد هم نمی‌تواند از دررفتن قالب‌ها و فروریختن سازه جلوگیری کند. البته بررسی نوع خاک موجود در محل احداث پروژه، یکی از فرایندهایی است که باید پیش از کندن پی انجام شود.

۸. از قالب‌برداری زودهنگام خودداری کنید

انتخاب زمان مناسب برای قالب‌برداری یکی از مهم‌ترین عوامل در تضمین استحکام سازه به شمار می‌رود. به همین دلیل است که در نکات قالب‌بندی بتن که در مقررات ملی ساختمان به آن پرداخته شده، یک بخش را به جدول زمان‌بندی قالب‌برداری اختصاص داده‌اند. زمان قالب‌بندی به محل قالب‌بندی در سازه، دمای هوا در زمان اجرای قالب‌بندی بتن و عمودی یا افقی بودن قالب‌ها نیز بستگی دارد.

همچنین به‌عنوان یک اصل کلی در نکات قالب‌بندی بتن، گفته می‌شود که در صورت رسیدن بتن به ۷۰ درصد مقاومت ۲۸ روزه، می‌توانید قالب‌های زیرین را باز کنید؛ اما شمع‌ها باید تا پایان زمان رسیدن بتن به مقاومت ۲۸ روزه سر جای خود باقی بمانند.

۹. قالب‌های فلزی را حتماً روغن‌کاری کنید

روغن قالب‌بندی، یکی از مهم‌ترین اصول تعمیر و نگهداری قالب است که عمر قالب را بالا می‌برد و از زنگ‌زدن و خوردگی قالب فلزی در بلندمدت جلوگیری می‌کند. همچنین تمیزکردن و خشک‌کردن قالب بلافاصله پس از قالب‌برداری، در افزایش عمر آن تأثیر زیادی دارد.

مهم‌ترین نکته در روغن زدن به قالب، قراردادن آن در هوای آزاد پیش از اجرای قالب‌بندی بتن است. این کار به ایجاد لایه محافظ بین قالب و بتن کمک می‌کند و باعث می‌شود که بتن به قالب نچسبد.

۱۰. حواستان به خطرات ویبراتور بتن باشد

برای ازبین‌بردن حباب‌های محبوس در بتن و جلوگیری از ایجاد سوراخ در آن، پس از بتن‌ریزی اقدام به ویبره کردن بتن می‌کنند که این فرایند می‌تواند به قالب‌ها آسیب بزند. به همین دلیل باید هنگام ویبره کردن بتن، حواستان به استحکام قالب‌ها باشد و هنگام اجرای قالب‌بندی بتن نیز تمهیدات لازم را برای جلوگیری از باز شدن قالب‌ها هنگام ویبره زنی، اتخاذ کنید.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

توصیه ما به شما این است که برای اطمینان از رعایت تمامی نکات فنی و ایمنی هنگام اجرای قالب‌بندی بتن، مبحث اصول قالب‌بندی در مقررات ملی ساختمان را به پرسنل قالب‌بند، آموزش دهید. استفاده از قالب باکیفیت نیز یکی از مهم‌ترین نکات قالب‌بندی بتن است.

جهت آشنایی کامل با “نکات مهم اجرایی هنگام قالب بندی” به جزوه “مراحل تصویری ساخت ساختمان بتنی” و جهت آشنایی بیشتر با قوانین و ضوابط مربوط به این مقاله به “طرح و اجرای ساختمان‌های بتن آرمه در مبحث نهم مقررات ملی ساختمان” در پکیج “مباحث مقررات ملی ساختمان” در بخش گنجینه فایل وب‌سایت مراجعه فرمایید.