طبقه‌بندی انواع مناقصات از نظر مراحل بررسی

مقدمه

مناقصه عبارت است از روشی برای خرید کالا یا خدمات که تمامی پیشنهادها در یک‌زمان و مکان مشخص بررسی شده و پایین‌ترین قیمت قبول می‌گردد.
«مناقصه» فرایندی است رقابتی برای تأمین کیفیت موردنظر (طبق اسناد مناقصه) که در آن تعهدات موضوع معامله به مناقصه‌گری که کمترین قیمت را پیشنهاد کرده باشد، واگذار می‌شود. مناقصه برای دسترسی به دو مؤلفه اساسی در خرید کالا و خدمات، به اجرا گذارده می‌شود.

1. مناقصه

سازمان‌های دولتی مانند سایر افراد دارای نیازمندی‌هایی هستند که باید آن‌ها را تأمین کنند. با مطالعه مناقصات شرکت ملی حفاری ایران، متوجه نیازمندی‌های این سازمان دولتی می‌شوید. البته تفاوتی میان افراد عادی با سازمانی‌های دولتی وجود دارد. این تفاوت عبارت است از:

این سازمان‌ها از طرف شهروندان، نمایندگی انجام امور عمومی و تأمین منافع عمومی را بر عهده دارند. ازاین‌رو در نبرد خدمات باید تشریفات مخصوصی را رعایت کنند. یکی از این تشریفات، برگزاری مناقصه‌ها است. با ورود به سامانه مناقصات، می‌توانید از زمان برگزاری مناقصه‌ها در شرکت‌های معتبر آگاه شوید.

باتوجه‌به بند الف ماده (2) قانون برگزاری مناقصات، فرایندی رقابتی است که از طرف سازمان های دولتی برگزار می‌شود. مناقصه گری که کمترین قمیت را پیشنهاد دهد، تعهدات موضوع معامله را از آن خود می کند.

بر اساس این تعریف، زمانی که سازمان‌های دولتی نیاز به کالا یا خدماتی داشته باشند، مناقصه برگزار می‌کنند. سپس با فردی که کمترین قیمت را ارائه دهد، قرارداد منعقد کرده و کالا یا خدمات موردنظر خود دریافت می‌کنند. قوانین این روش در سال 1383 همزمان با اجرای اصل 44 قانون اساسی توسط مجلس تصویب شد.

2. انواع مناقصه از نظر چگونگی مراحل بررسی

مناقصه‌ها از نظر مراحل بررسی بر اساس بند الف ماده 4 قانون برگزاری مناقصات، به دودسته تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

1.2. مناقصه یک‌مرحله‌ای

این روش، یکی از انواع مناقصه‌ها بر اساس چگونگی مراحل بررسی است. برخلاف سایر مناقصه‌ها که ارزیابی فنی بازرگانی پیشنهادها در طی چند جلسه انجام می‌شود، این روش به ارزیابی نیازی ندارد. یعنی باز کردن پاکت‌های پیشنهاد مناقصه‌گران و در پی آن اعلام برند، در یک جلسه یا یک مرحله انجام می‌شود.

2.2. مناقصه دومرحله‌ای

در این نوع از مناقصه‌ها، مناقصه‌گذار تشخیص می‌دهد که پیشنهادها باید بررسی فنی بازرگانی شوند. یعنی ابتدا کمیته فنی بازرگانی تشکیل می‌شود. سپس پیشنهادها ارزیابی فنی بازرگانی می‌شوند. در نهایت نتیجه آن به کمیسیون اعلام شده و برنده معرفی و تعیین می‌شود.

انواع مناقصه از نظر روش دعوت مناقصه‌گران

علاوه بر طبقه‌بندی مناقصه‌ها از نظر چگونگی مراحل بررسی، طبقه‌بندی به روش دعوت مناقصه‌گران نیز انجام می‌شود. مطابق با بند ب ماده 4 قانون برگزاری مناقصات، انواع آن از نظر روش دعوت مناقصه‌گران، به دودسته تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

• مناقصه عمومی

این روش همان‌طور که از نامش پیداست، برای افراد خاصی برگزار نمی‌شود. یعنی فراخوان آن به عموم آگهی شده و افراد واجد شرایط می‌توانند در آن شرکت کنند.

• مناقصه محدود

این نوع روش برخلاف روش عمومی بوده و در بین افراد خاصی برگزار می‌گردد. یعنی عموم مردم نمی‌توانند در آن شرکت کنند.

3. طبقه‌بندی معاملات مورد مناقصه از نظر قیمت معامله

مصوبه شماره 17809/ت58769 هـ با عنوان تعیین نصاب معاملات در سال 1400 به تصویب رسید. هیئت دولت این مصوبه را که در مورد موضوع ماده ( 3 ) قانون برگزاری مناقصات بود، در تاریخ 21 اردیبهشت ماه 1400 به تصویب رساند. بر اساس این مصوبه، نصاب معاملات موضوع ماده (3) قانون برگزاری مناقصات مصوب 83، عبارت است از:

• معاملات بزرگ شامل معاملاتی می‌شوند که میزان تخمین اولیه آن بیشتر از مبلغ شش میلیارد و ششصد و پنجاه میلیون ریال (6.650.000.000) شود.
• معاملات متوسط شامل معاملاتی می‌شوند که مبلغ آن‌ها بیشتر از ششصد و پنجاه میلیون ریال (650.000.000) و حداکثر شش میلیارد و ششصد و پنجاه میلیون ریال (6.650.000.000) است.
• معاملات کوچک، معاملاتی هستند که مبلغ آنها ششصد و پنجاه میلیون ریال (650.000.000) باشد.

4. انجام مناقصه بر عهده چه کسانی است؟

به کسانی که این روش را انجام می‌دهند مثل سازمان دولتی یا دستگاه مربوطه، مناقصه گزار می‌گویند. اعضای این کمیسیون شامل ذیحساب یا بالاترین مقام مالی دستگاه مناقصه گزار، مورد و مسئول فنی دستگاه مناقصه گزار، واحدی که مناقصه به درخواست آن انجام شده و رئیس دستگاه مناقصه گزار یا نماینده او می‌شود. البته استثنا هم وجود دارد. برای مثال:

مناقصه‌های مربوط به شهرداری با وجود یک ناظر در جلسات کمیسیون که از سوی شورای شهر انتخاب شده انجام می‌شود. هیئت‌مدیره باید اعضای کمیسیون شرکت‌های دولتی را تعیین کند.

5. اهمیت مناقصه 

حتماً می‌دانید که این روزها با وجود کم و کسری‌های بودجه عمرانی و نبود اعتبارات کافی، تعداد پروژه‌ها کم شده و از طرف دیگر روزبه‌روز بر تعداد شرکت‌های فعال در این حوزه اضافه می‌شود.

در این شرایطی که گرفتن پروژه خوب تبدیل به یک چالش جدی و پیچیده شده است، شرکت‌ها مجبور به استخدام و جذب مهندسینی هستند که به امور مربوط به مناقصات تسلط لازم را داشته و با روند کامل شرکت در یک مناقصه شامل ارزیابی کیفی، ارزیابی مالی و قوانین آن آشنا باشند.

بعضی از شرکت‌هایی که تازه شروع به فعالیت کردند در جذب نیروی ماهر و آشنا به قوانین مناقصات که به‌تبع دستمزد بالایی هم دارد، صرفه‌جویی کرده و به این نکته دقت نمی‌کنند که هر مهندس دفتر فنی آشنا به متره و صورت‌وضعیت نویسی، توانایی پیروزی و پیش برد صفر تا صد یک مناقصه را ندارد.

پس هر شرکتی برای گرفتن پروژه‌های خوب و ارزشمند، نیاز به فردی آشنا با روند برگزاری مناقصات، ارزیابی کیفی و ارزیابی مالی دارد که مبحث بسیار طولانی و مفصلی است.

6. اعضا و وظایف کمیسیون مناقصه چیست؟

کمیسیون مناقصه از 3 عضو زیر تشکیل می‌شود:

1. رئیس دستگاه مناقصه گزار یا نماینده وی
2. ذی‌حساب یا بالاترین مقام مالی دستگاه مناقصه‌گزار (ذی‌حساب مأموری است که با حکم وزارت امور اقتصادی و دارائی از بین مستخدمین رسمی واجد صلاحیت به‌منظور اعمال نظارت و تأمین هماهنگی لازم در اجرای مقررات مالی و محاسباتی در وزارتخانه‌ها، مؤسسات، شرکت‌های دولتی، دستگاه‌های اجرایی محلی، مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی به این سمت منصوب می‌شود.)
3. مسئول فنی دستگاه مناقصه‌گزار یا واحدی که مناقصه به درخواست وی برگزار می‌شود.

1.6. وظایف کمیسیون مناقصه

• تشکیل جلسات کمیسیون مناقصه در موعد مقرر در فراخوان مناقصه
• بررسی پیشنهادهای مناقصه‌گران از نظر کامل  و خوانا بودن مدارک و امضای آن‌ها
• ارزیابی پیشنهادها و تعیین پیشنهادهای قابل‌قبول طبق شرایط و اسناد مناقصه
• ارجاع بررسی فنی پیشنهادها به کمیته فنی بازرگانی در مناقصات دومرحله‌ای
• تعیین برندگان اول و دوم مناقصه (طبق ضوابط مواد 19 و 20 قانون برگزاری مناقصات)
• تنظیم صورت‌جلسات مناقصه
• تصمیم‌گیری درباره تجدید یا لغو مناقصه

7. فراخوان مناقصه چیست؟

در ابتدا باید بگوییم که فراخوان مناقصه عمومی باید به تشخیص مناقصه گزار (حداقل دو تا سه نوبت) در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار کشوری یا استان مربوطه منتشر شود.

مناقصه گزار می‌تواند علاوه بر موارد گفته شده از طریق سایر رسانه‌های گروهی و رسانه‌های ارتباط‌جمعی یا شبکه‌های اطلاع‌رسانی نیز فراخوان را منتشر کند.

اما در شرایطی که نیاز به برگزاری مناقصه بین‌المللی یا استفاده از تسهیلات اعتباری خارجی مطرح باشد، باید با کسب مجوزهای مربوطه و رعایت موازین قانون حداکثر استفاده از توان فنی، مهندسی، تولیدی و صنعتی و اجرائی کشور مصوب 1375/12/12 ، آگهی مربوطه حداقل یک نوبت در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار، یکی از روزنامه‌های انگلیسی زبان داخل و یک مجله یا روزنامه بین المللی مرتبط با موضوع مناقصه، منتشر شود.

در ادامه به مفاد فراخوان مناقصه می‌پردازیم که شامل موارد زیر است:

• نام و نشانی مناقصه گزار
• نوع، کمیت و کیفیت کالا یا خدمات
• نوع و مبلغ تضمین شرکت در مناقصه
• محل، زمان و مهلت دریافت اسناد، تحویل و گشایش پیشنهادها
• مبلغ برآورد شده معامله و مبانی آن (درصورتی‌که تعیین آن میسر یا به مصلحت باشد.)

دقت داشته باشید، در مواردی که فهرست‌بهای پایه وجود دارد، برآورد مربوطه طبق آن تهیه می‌شود.

8. اسناد مناقصه چیست؟

شاید برایتان سؤال پیش‌آمده باشد که اسناد مناقصه چیست؟

• نام و نشانی مناقصه گزار

• نوع و مبلغ تضمین مناقصه
• محل، زمان و مهلت دریافت اسناد، تحویل پیشنهادها و گشایش آن‌ها.
• مبلغ پیش‌پرداخت و تضمین حسن انجام کار
• مدت اعتبار پیشنهادها
• شرح کار، مشخصات فنی بازرگانی، استانداردها، نوع، کمیت و کیفیت کالا یا خدمات
• برنامه‌ریزی انجام کار یا تحویل کالا
• معیارها و روش ارزیابی کیفی مناقصه‌گران
• روش تهیه و مهلت مقرر برای تسلیم پیشنهادها و تعداد نسخه‌های آن‌ها
• متن قرارداد شامل موافقت‌نامه، شرایط عمومی و خصوصی و ضمائم آن
• صورت‌جلسات و توضیحات موضوع ماده 17 قانون برگزاری مناقصات (توضیح و تشریح اسناد)
• سایر اسنادی که به تشخیص مناقصه گزار لازم باشد.

دقت داشته باشید که تمامی اسناد مناقصه باید به طور یکسان به همه داوطلبان تحویل شود.

9. برآورد به هنگام مناقصه چیست؟

به مبلغ به‌روز شده اجرای کار که تحت عوامل مؤثری مانند تغییرات قیمت از زمان برآورد اجرای کار تا زمان ارائه پیشنهاد پیمانکار (در قراردادهای مشمول تعدیل) یا دوران ساخت (در قراردادهای فاقد تعدیل) تغییر کرده‌، برآورد به هنگام (P₀) گفته می‌شود.

برای مثال اگر در سال 1401 اقدام به ساخت پروژه‌ای کرده باشیم، فهرست بهایی که برآورد بر اساس قیمت‌های آن انجام شده، فهرست‌بهای 1400 است.

همین‌طور که می‌دانید، قیمت‌های فهرست‌بهای 1400 بر اساس سه ماهه چهارم سال 1399 تعیین شده است و در واقع هزینه‌های پروژه، بر اساس قیمت‌های سال پیش برآورد شده، پس در چنین شرایطی لازم است برای به روز کردن مبلغ اجرای کار، از برآورد به هنگام استفاده کنیم.

به مبلغی که بر اساس دستورالعمل‌های مربوطه (طبق فهرست‌بهای پایه با اعمال ضرایب بالاسری و منطقه‌ای) توسط دستگاه مناقصه گزار تهیه شده و به‌صورت اسناد مناقصه در اختیار مناقصه‌گران قرار می‌گیرد، برآورد اجرای کار (P_b) گفته می‌شود.

دقت داشته باشید که برای تعیین میزان اهمیت مناقصه باید برآورد اجرای کار، حساسیت و پیچیدگی پروژه، ارتباط آن با پروژه‌های دیگر و خسارت ناشی از نرسیدن به اهداف پروژه در زمان پیش‌بینی‌شده مورد بررسی قرار بگیرد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

جهت آشنایی کامل با “طبقه‌بندی انواع مناقصات از نظر مراحل بررسی” به فایل پاورپوینت “قانون برگزاری مناقصات” و جهت آشنایی بیشتر با قوانین و ضوابط مربوط به این مقاله به “قانون برگزاری مناقصات | مصوب سال 1383” در پکیج “قانون برگزاری مناقصات” در بخش گنجینه فایل وب‌سایت مراجعه فرمایید.