مقدمه
پیشرفت صنعت ساختمان و افزایش جمعیت باعث به وجود آمدن نیاز روز افزون به ایجاد ساختمان‌ها و تاسیسات بزرگ‌تر گردیده؛ همچنین امروزه یکی از مشخصه‌های توسعه اقتصادی هر کشور طرح‌های عمرانی آن کشور می‌باشد.
در ارزیابی موفقیت طرح‌های عمرانی آنچه بیش از همه موارد عینیت دارد مهندسی فنی آن است؛ در صورتی که ممکن است عوامل دیگری مانند طراحی و مهندسی پروژه از نظر حقوقی نقشی پررنگ و برجسته در موفقیت آن پروژه داشته باشد. با توجه به این موارد لزوم تشکیل تیم‌ها و ساختار‌های انجام پروژه و آشنایی با قوانین ساخت ضروری می‌باشد.
کیفیت قرارداد پروژه ساخت و ساز به طور مستقیم کیفیت ساخت کل پروژه و منافع اقتصادی و اجتماعی پروژه را تعیین می‌کند. در این مقاله سعی شده اطلاعات کاملی درباره کلیم و انواع آن داده شود.
1. کلیم چیست
کلیم (claim) در لغت به معنای ادعا کردن می‌باشد. ادعایی که غالبا پیمانکار به صورت درخواست کتبی با انضمام مدارک لازم درباره جبران خسارات مالی، زمانی و… می‌تواند کند. ازدیاد طرف‌های درگیر در پروژه و تغییرات در تقسیم ریسک بین آنها و همچنین تضاد منافع و تعارض ایجاد شده بین حقوق آنها منجر به بروز کلیم می‌شود. مدیریت ادعا یا کلیم یک فرآیند اجتناب‌ناپذیر در مدیریت پروژه‌های ساختمانی برای رسیدن به نتایج مطلوب است.
2. انواع کلیم
1.2. کلیم‌های صعب‌الوصول یا قرمز
ادعاهایی هستند که احتمال پذیرش آن از طرف مقابل بسیار کم است؛ چرا که مدارک و تحلیل انجام شده در لایحه کلیم به صورت ادعای مالی یا ادعای زمانی، از اعتبار کامل و کافی برخوردار نیست. بیشتر این نوع کلیم‌ها از طریق مراجع قانونی حل و فصل می‌شود.
2.2. کلیم‌های قابل وصول یا نارنجی
ادعاهایی هستند که احتمال پذیرش آن از طرف مقابل مشخص نیست و به نوع مستندات و تحلیل انجام شده در لایحه ادعا به صورت ادعای مالی یا ادعای زمانی، بستگی دارد.
3.2. کلیم‌های سهل‌الوصول یا سبز
ادعاهایی هستند که احتمال پذیرش آن از طرف مقابل بسیار بالا می‌باشد؛ زیرا از مستندات کامل و کافی برخوردار است. در برخی از موارد این ادعاها با استقبال مناسبی از طرف مشاور و بعضا کارفرما مواجه می‌گردد.
نظام حقوقی ایران در مورد کلیم خسارت مالی، قوانین روشن و مشخصی دارد. کلیم خسارت تاخیر تادیه بر اساس تبصره ۲ ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی قابل مطالبه می‌باشد. لیکن همین تبصره مقرر می‌کند که خسارت ناشی از عدم‌النفع قابل مطالبه نیست اما خود عدم النفع قابل مطالبه است.
تبصره ۲ ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی: خسارت ناشی از عدم النفع قابل مطالبه نیست و خسارت تاخیر تادیه در موارد قانونی قابل مطالبه می‌باشد.
با توجه به اصل ۱۷۱ قانون اساسی و ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی خسارت معنوی نیز قابل مطالبه است. اما در قوانین ایران امکان ارزیابی خسارت معنوی به پول وجود ندارد در حالی که ممکن است بروز خسارت معنوی زیان مالی را به همراه داشته باشد.
اصلی ۱۷۱ قانون اساسی: هر گاه در اثر تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت خسارت به وسیله دولت جبران می‌شود، و در هر حال از متهم اعاده حیثیت می‌گردد.
ماده ۱ قانون مسولیت مدنی: هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر‌که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد.
3. کلیم‌های مرسوم پیمانکاران در پروژه‌ها
بیشتر کلیم‌ها مربوط به شرایط یا رویدادهایی است که در مرحله ساخت و ساز رخ می‌دهد. دو عنصر مهم برای مدیریت کارفرما و کلیم وجود دارد. اولین مورد، تلاش‌هایی است که برای آماده‌سازی قبل از قرارداد در رابطه با قابلیت اطمینان و کامل بودن اطلاعات، طراحی و اسناد مطابق با هدف انجام شده است. دوم توسعه طرحی برای توزیع ریسک، برنامه مدیریت، انتخاب فرم قرارداد و رویه رسیدگی به مسائل اضطراری است.
1.3. تغییر شرایط کارگاهی
کلیم درباره تغییر در شرایط کارگاهی بعد از عقد قرارداد یکی از ادعاهای معمول است. تغییر شرایط در کارگاه، موجب افزایش در هزینه اجرا، بروز تأخیر غیرقابل پیش‌بینی، لزوم به کارگیری شیوه‌های پیچیده فنی و در نهایت اختلال در بهره‌برداری عادی پروژه می‌شود. اگر در شرایط مناقصه یا قبل از عقد قرارداد شرط شده باشد که پیمانکار باید از محل کار بازدید کند سپس پیشنهاد خود را ارائه دهد، آنگاه، طرح ادعا از جانب پیمانکار در مورد شرایط کارگاه بسیار دشوار خواهد بود.
2.3. تأخیرات از جانب کارفرما
تأخیرات کارفرما در تخصیص منابع، ارائه مدارک، صدور تأییدات و مصوبات و اجرای تعهدات قراردادی یکی از موارد مهم برای ادعاهای پیمانکاران است و پیمانکاران با جمع‌آوری مدارک معتبر و مستند‌سازی، در موارد مختلف کلیم‌های متفاوتی مطرح می‌کنند که در بسیاری موارد منجر‌به دریافت خسارات مالی و یا شیوه‌های دیگر جبران مالی و غیرمالی می‌شود.
3.3. الزام پیمانکار به تسریع کار از سمت کارفرما
یکی دیگر از مواردی که موجب کلیم پیمانکاران می‌شود، دستور تسریع در اجرای عملیات پروژه عمرانی است. چون تسریع پیش‌بینی نشده در اجرای کار‌‌ها موجب تحمیل هزینه اضافی به پیمانکاران می‌شود؛ بنابراین این موضوع نیز یکی از مبانی طرح کلیم است.
4.3. اعلام بطلان فسخ پیمان از طرف کارفرما
اگر کارفرما پیمان را مشمول فسخ تشخیص دهد باید دلیل خود با با ارائه مدارک لازم به پیمانکار ابلاغ کند. طبق ماده ۴۷ شرایط عمومی پیمان پیمانکار مکلف است به مدت ۱۰ روز از ابلاغ کارفارما اگر مخالفتی با نظر کارفرما دارد با دلایل و مدارک به اطلاع کارفرما برساند. اگر کارفرما دلایل پیمانکار را قبول نکند طبق بند الف ماده ۴۷ فسخ پیمان را به پیمانکار اعلام می‌کند. حال پیمانکار اگر تشخیص دهد فسخ پیمان نادرست است می‌تواند به مراجع قانونی مراجعه نماید.
بند الف ماده ۴۷ شرایط عمومی پیمان: درصورتی که به علت بروز یک یا چند مورد از حالت‌های درج شده درماده ۴۶،کارفرما پیمان را مشمول فسخ تشخیص دهد،نظر خود را با ذکر مواردی که به استناد آنها پیمانکار را مشمول فسخ می‌داند،به پیمانکار ابلاغ می‌کند.
5.3. ابلاغ خاتمه پیمان
طبق ماده ۴۸ شرایط عمومی پیمان، پیمانکار می‌تواند خواستار خاتمه پیمان باشد در این صورت کارفرما تقاضای اعلام خاتمه پیمان می‌کند. اگر کارفرما از ابلاغ خاتمه پیمان امتناع کند پیمانکار می‌تواند از طریق مراجع قانونی پیگیری کند.
6.3. آزادسازی ضمانت نامه‌ها
مطابق تبصره ۱ ماده ۳۴ شرایط عمومی پیمان (نشریه ۴۳۱۱)، حداکثر تا یک ماه بعد از تحویل موقت، آخرین صورت وضعیت موقت طبق ماده ۳۷، بدون منظور داشتن مصالح پای کار تنظیم می شود. هرگاه بر اساس این صورت وضعیت، پیمانکار بدهکار نباشد یا جمع بدهی او نصف کسور تضمین حسن انجام کار کمتر باشد ضمانت نامه انجام تعهدات بی درنگ آزاد می شود. ولی هرگاه میزان بدهی پیمانکار، از نصف کسور تضمین حسن انجام کار بیشتر باشد، ضمانت نامه انجام تعهدات بر حسب مورد طبق شرایط تعیین شده در ماده ۴۰ یا ۵۲ آزاد می شود. اگر کارفرما ضمانت نامه‌های پیمانکار را آزاد نکند پیمانکار می‌تواند با تامین دلیل از سوی شورای حل اختلاف محل اجرای پروژه و گزارش کارشناس رسمی دادگستری، در این خصوص اقدام نماید.
شرایط فیزیکی و جوی نامناسب در پروژه
7.3. شرایط فیزیکی و جوی نامناسب
در طول اجرای پروژه عمرانی در بعضی موارد شرایط خاصی به وجود می‌آید که پیشرفت پروژه را دچار وقفه می‌کند. در این صورت توقف در اجرای کار می‌تواند برای پیمانکار هزینه اضافی و پیش‌بینی نشده ایجاد کند. علت توقف کار ممکن است شرایط پیش‌بینی نشده و خارج از اختیار پیمانکار، مانند قطع برق و یا سوخت به مدت طولانی و یا تداوم شرایط خاص و نامناسب جوی باشد که در برنامه زمان‌بندی پروژه قابل پیش‌بینی نباشد.
8.3. تغییرات ناگهانی قیمت مواد و مصالح و سایر منابع
در سال‌های اخیر قیمت بعضی مواد و مصالح ساختمانی، به علل مرتبط با شرایط اقتصادی و سیاسی، افزایش و جهش ناگهانی و غیرقابل پیش بینی پیدا کرده است. (به‌طور مثال: قیمت سیمان). باتوجه به فاصله زمانی بعضا طولانی بین پیشنهاد مناقصه تا عقد قرارداد، مصالح ساختمانی می‌تواند دچار افزایش و تغییر قیمت شود. اگر در این فاصله قیمت مواد، مصالح و کالاهای مورد نیاز پروژه، تغییرات شدید کند یا تغییر تعرفه گمرکی کالاهای وارداتی که قابل پیش‌بینی نباشد، این موارد موجب طرح کلیم ضرر و زیان از جانب پیمانکاران می‌شود.
9.3. انجام کارهای اضافی و خارج از برنامه
از موارد اجتناب‌ناپذیر اجرای پروژه‌ها، اعمال تغییرات در مشخصات فنی و دستور تغییر در اجرای کار‌‌ها به دلایل مختلف از سمت کارفرما است. از جمله این نوع تغییرات الزامی که احتمالاً موجب طرح کلیم از جانب پیمانکاران خواهد شد، موارد زیر هستند: تغییرات دستوری طبق نظر کارفرما، تغییرات به دلایل اجرایی و گریزناپذیر، اشکال یا نقص در مشخصات فنی و برنامه‌ها، ابهام در مشخصات فنی، تغییر در عملیات اجرایی به دلیل عدم امکان اجرای یک کار خاص، نبود شفافیت در تصمیمات و اقدامات اجرایی قبلی یا در جریان کارفرما. هر یک از این موارد یا عللی مشابه آن ممکن است موجب و علت طرح کلیم از طرف پیمانکار شود.
این موارد کلیم غیر از اختیار کارهای اضافی است که در قالب قانون (اختیار کارفرما در کاهش و یا افزایش ۲۵ درصد مبلغ قرارداد) و یا توافقات قراردادی به پیمانکار ابلاغ می‌شود.
10.3. اشتباهات در اسناد و مناقصه
به محض این‌که اشتباه در مناقصه مشخص شد، از دیدگاه پیمانکاری بایستی فوری این اشتباه به کارفرما اطلاع داده و درخواست شود که مناقصه تجدید و ضمانت‌نامه شرکت در مناقصه باطل شود. در محاکم داوری یا دادگستری، بی‌اطلاعی طرفین از مفاد اسناد مناقصه (آگاهی نداشتن از بعضی حقایق) موجب خلاصی از تعهدات قراردادی نخواهد بود. بی‌اطلاعی طرفین از حقایق، معادل اشتباه طرفین درباره اسناد مناقصه در نظر گرفته نمی‌شود. کارفرماها و صاحب‌کاران عمومی یا خصوصی، برای اطمینان از انجام معامله یا قبول تعهد از جانب پیمانکاران بعد از تعیین برنده مناقصه، معمولاً ودیعه‌گذاری تضمین شرکت در مناقصه را پیش‌بینی می‌کنند.
11.3. از دیگر کلیم‌های پیمانکار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد
۱. وقتی کارفرما نقشه و مشخصات ناقص به پیمانکار می‌دهد.
۲. وقتی امکان پرداخت پیش پرداخت را به پیمانکار ندارد و در پرداخت صورت وضعیت ها تاخیر دارد.
۳. هنگامی که کارفرما در تصمیم گیری تعلل دارد و یا پاسخ خارج از موعد به مکاتبات و پرسش های کتبی پیمانکار می دهد.
۴. دعوای اعلام بطلان پیمان.
اما همیشه کلیم و ادعا از طرف پیمانکار نیست. کارفرما هم می‌تواند علیه پیمانکار ادعاهایی داشته باشد.
4. کارفرمایان علیه پیمانکاران چه ادعا یا کلیم‌هایی می‌توانند مطرح کنند
در سطح کیفی مفاد قرارداد و یا اقلام قابل تحویل پروژه، تغییر می دهد.
در تجهیز کارگاه تاخیر دارد.
در تحویل تجهیزات تاخیر دارد.
نیروهای کاری غیرمتخصص را در پروژه به کار می گیرد.
و…
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
فعالیت‌های ساختمانی به طور کلی در محیط‌های پیچیده، بسیار حساس و در حال تغییر انجام می‌شوند. با توجه به این نکته شرایط عالی و کنترل روی همه چیز تقریباً غیرممکن است. بهترین رویکرد این است که احتمالات ناشی از کلیم را از طریق پیشرفت قرارداد کاهش دهیم. یک قرارداد کامل، تعریف شده و ریسک تخصیص یافته اختلافات کمتری را در پی خواهد داشت. فعالان پروژه می‌توانند با برقراری ارتباط به موقع و سریع برای حل و فصل موارد پیش آمده پروژه را با اختلافات و دردسرهای کمتر انجام دهند.
بسیار جامع و کامل بود جناب دکتر
ممنون از شما و تیمتون