ایمنی در ساخت و ساز؛ راهنمای جامع اصول، استانداردها و پیشگیری از حوادث

مقدمه

صنعت ساختمان‌سازی یکی از مهم‌ترین و در عین حال پرریسک‌ترین حوزه‌های فعالیت انسانی به شمار می‌رود که با طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های فنی، اجرایی و عملیاتی همراه است. از گودبرداری و خاک‌برداری گرفته تا عملیات تخریب، بتن‌ریزی، کار در ارتفاع، نصب سازه‌های سنگین و استفاده از ماشین‌آلات، همه و همه مجموعه‌ای از خطرات بالقوه را در محیط کارگاهی ایجاد می‌کنند. در چنین فضایی، کوچک‌ترین بی‌توجهی به اصول ایمنی می‌تواند به بروز حوادثی فاجعه‌بار منجر شود که نه‌تنها جان نیروی انسانی را تهدید می‌کند، بلکه پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و حقوقی سنگینی را نیز به دنبال دارد.

مطالعات و آمارهای رسمی نشان می‌دهند که بخش قابل‌توجهی از مرگ‌ومیرهای شغلی در سراسر جهان، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، مربوط به پروژه‌های ساختمانی است. این آمار زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که بدانیم بسیاری از این حوادث، قابل پیشگیری بوده‌اند و تنها به دلیل نبود آموزش، کم‌توجهی به مقررات ایمنی، یا استفاده نکردن از تجهیزات حفاظتی رخ داده‌اند. در چنین شرایطی، نقش مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست (HSE) در کارگاه‌های ساختمانی بیش از پیش اهمیت می‌یابد و باید به‌عنوان یکی از ارکان اساسی مدیریت پروژه تلقی شود.

متأسفانه در بسیاری از پروژه‌های خصوصی، برخلاف طرح‌های عمرانی دولتی که با نظارت سازمان‌های مسئول همراه‌اند، اصول HSE مورد غفلت قرار می‌گیرند. نبود الزام قانونی قوی، نبود آموزش کافی، یا حتی نگرش غلط نسبت به هزینه‌بر بودن اقدامات ایمنی، از جمله عواملی هستند که منجر به کاهش سطح ایمنی در این پروژه‌ها می‌شوند. در نتیجه، حوادث مکرر در محیط کارگاهی نه‌تنها سلامت کارگران را تهدید می‌کند، بلکه روند اجرایی پروژه را نیز با اختلال مواجه ساخته و هزینه‌های جانبی را افزایش می‌دهد.

یکی از پرخطرترین حوزه‌های فعالیت در پروژه‌های ساختمانی، کار در ارتفاع است که مستقیماً با احتمال سقوط، ضربه و مرگ و میر همراه است. این بخش از فعالیت‌های کارگاهی مستلزم رعایت جدی اصول ایمنی و بهره‌گیری از تجهیزات حفاظت فردی استاندارد مانند کلاه ایمنی، هارنس ایمنی، کفش و لباس کار مناسب، و ابزارهای مهار سقوط است. آموزش صحیح استفاده از این تجهیزات و پایش مستمر وضعیت ایمنی، می‌تواند تا حد زیادی از بروز حوادث جلوگیری کند.

در این مقاله تلاش خواهیم کرد تا ضمن بررسی اهمیت ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی، به پیامدهای ناشی از بی‌توجهی به این موضوع بپردازیم و در ادامه، نگاهی دقیق به الزامات ایمنی در کار در ارتفاع و تجهیزات مورد نیاز در این زمینه داشته باشیم. هدف این نوشتار، تبیین ضرورت توسعه و نهادینه‌سازی فرهنگ ایمنی در پروژه‌های ساختمانی و ارائه راهکارهایی برای ارتقای سطح آگاهی و عملکرد حرفه‌ای فعالان این حوزه است. رعایت ایمنی نه تنها یک الزام قانونی بلکه یک مسئولیت انسانی و حرفه‌ای است که آینده صنعت ساختمان را رقم خواهد زد.

1. تعریف HSE و جایگاه آن در ارتقای ایمنی محیط کار

اصطلاح HSE مخفف عبارت Health, Safety and Environment به معنای «سلامت، ایمنی و محیط زیست» است. این مفهوم، چارچوبی مدیریتی و نظام‌مند را ارائه می‌دهد که هدف آن ارتقای سطح ایمنی شغلی، حفظ سلامت نیروی انسانی و صیانت از محیط زیست در جریان فعالیت‌های صنعتی، عمرانی و خدماتی است. در دهه‌های اخیر، HSE به‌عنوان یک رویکرد حیاتی و یکپارچه در حوزه‌های مختلف کاری شناخته شده و جایگاهی کلیدی در نظام مدیریت پروژه‌ها، به‌ویژه در صنایع پرخطر مانند ساختمان‌سازی، نفت و گاز، حمل‌ونقل و تولید دارد.

در چارچوب سیستم مدیریت HSE، سازمان‌ها موظف‌اند با شناسایی خطرات بالقوه، ارزیابی ریسک‌ها و اجرای برنامه‌های کنترلی، از بروز حوادث و آسیب‌های احتمالی جلوگیری کنند. این سیستم نه‌تنها به حفاظت از کارکنان در برابر مخاطرات شغلی کمک می‌کند، بلکه با جلوگیری از آسیب‌های زیست‌محیطی، مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها را نیز مورد توجه قرار می‌دهد. به همین دلیل، بسیاری از شرکت‌ها و نهادهای بین‌المللی، HSE را به‌عنوان یکی از الزامات اصلی برای صدور مجوز فعالیت، تأیید صلاحیت پیمانکاران و اجرای پروژه‌ها در نظر می‌گیرند.

2. اهمیت توجه به HSE و چالش‌های اجرای آن در کارگاه‌های ساختمانی

با وجود رشد روزافزون پروژه‌های عمرانی در کشور و افزایش پیچیدگی عملیات ساختمانی، هنوز هم مقوله HSE (سلامت، ایمنی و محیط زیست) در بسیاری از کارگاه‌های ساختمانی جایگاه واقعی خود را نیافته است. بررسی‌های میدانی، گزارش‌های کارشناسی و گفتگو با مدیران پروژه و پیمانکاران حاکی از آن است که توجه به الزامات ایمنی، بهداشت و حفاظت زیست‌محیطی در فرآیند اجرا، عمدتاً سطحی، غیرساختاری و بعضاً نمایشی است. این موضوع به‌ویژه در پروژه‌های کوچک‌تر و خصوصی، نمود بیشتری دارد؛ جایی که یا نظارتی از سوی مراجع رسمی صورت نمی‌گیرد یا پیمانکاران، اصول HSE را مانعی در مسیر تسریع کار یا کاهش هزینه‌ها تلقی می‌کنند.

یکی از نقاط ضعف عمده در نظام ایمنی کارگاه‌های عمرانی، نبود نظارت مؤثر و جامع از سوی دستگاه‌های اجرایی و نهادهای مسئول است. به‌عنوان مثال، در بسیاری از ارزیابی‌های فنی و اقتصادی پیمانکاران، شاخص‌های HSE اساساً لحاظ نمی‌شود و در نتیجه، شرکت‌هایی که کمترین سرمایه‌گذاری را در حوزه ایمنی داشته‌اند، نیز می‌توانند برنده مناقصه‌ها شوند. این رویکرد نگران‌کننده، نه‌تنها انگیزه پیمانکاران برای پیاده‌سازی نظام‌های ایمنی را کاهش می‌دهد، بلکه به نهادینه شدن فرهنگ بی‌توجهی به سلامت نیروی انسانی و ایمنی کارگاه دامن می‌زند.

از سوی دیگر، فرهنگ عمومی حاکم بر کارگاه‌های ساختمانی، به‌ویژه در میان کارگران ساده و فصلی، یکی دیگر از چالش‌های جدی در مسیر استقرار سیستم‌های HSE است. سطح پایین آگاهی، عدم دریافت آموزش‌های کافی، و در برخی موارد، استفاده از مواد مخدر یا دخانیات در محیط کار، منجر به کاهش هوشیاری و افزایش احتمال بروز حوادث می‌شود. این در حالی است که در صنایع دیگر مانند کارخانه‌ها، شرایط کاملاً متفاوت است؛ در آنجا فعالیت‌ها تکراری، ساختارمند و تحت کنترل واحدهای ایمنی و منابع انسانی صورت می‌گیرد. وجود سیستم‌های نظارتی درون‌سازمانی و الزام به آموزش‌های تخصصی، سبب شده تا سطح وقوع چنین ناهنجاری‌هایی در محیط‌های صنعتی بسیار کمتر از کارگاه‌های ساختمانی باشد.

ماهیت متغیر و پویا بودن فعالیت‌های عمرانی نیز عامل دیگری در افزایش مخاطرات ایمنی در این حوزه است. برخلاف فعالیت‌های خطی و پایدار کارخانه‌ای، عملیات عمرانی در هر مرحله با ابزارها، شرایط محیطی و مخاطرات متفاوتی مواجه است. این تنوع و تغییر مداوم باعث می‌شود که استقرار سیستم‌های پایدار HSE با دشواری همراه باشد. از سوی دیگر، به دلیل موقتی بودن فعالیت در کارگاه‌های ساختمانی، بسیاری از اقدامات ایمنی به‌صورت کامل و اصولی پیاده‌سازی نمی‌شود. تجهیز موقت کارگاه‌ها، استخدام نیروی انسانی ناپایدار، و عدم تدوین برنامه‌های بلندمدت آموزشی از جمله مواردی هستند که باعث افت سطح ایمنی در این محیط‌ها می‌شوند.

در مجموع، درک صحیح از اهمیت موضوع HSE و سرمایه‌گذاری در حوزه ایمنی کارگاهی، نه‌تنها ضامن حفظ جان و سلامت نیروی انسانی است، بلکه تأثیر مستقیمی در بهبود بهره‌وری، کاهش هزینه‌های ناشی از حوادث، و ارتقاء کیفیت نهایی پروژه خواهد داشت. بدون شک، نهادینه شدن فرهنگ ایمنی و توسعه ساختارهای حرفه‌ای در این زمینه، یکی از پیش‌نیازهای اصلی توسعه پایدار صنعت ساخت‌وساز در کشور است.

3. مسئولیت تأمین ایمنی، بهداشت کار و حفاظت از محیط‌ زیست در کارگاه‌های ساختمانی

یکی از مهم‌ترین الزامات در پروژه‌های ساختمانی، توجه به مقوله ایمنی، بهداشت شغلی و حفظ محیط‌ زیست است. مطابق با مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان، قانون کار و آیین‌نامه‌های حفاظتی، مسئولیت‌هایی مشخص برای کارفرما، مجری و ناظر در نظر گرفته شده تا از بروز حوادث و آسیب‌های جبران‌ناپذیر جلوگیری شود. این مقررات، چارچوبی قانونی برای ارتقای سلامت کارگران، حفاظت از تأسیسات و جلوگیری از تخریب محیط‌ زیست در فرآیند ساخت‌وساز فراهم کرده‌اند.

1.3. کارفرما

کارفرما، اعم از شخص حقیقی یا حقوقی، فردی است که تعدادی نیروی کار را با پرداخت مزد، برای انجام عملیات ساختمانی به خدمت می‌گیرد. اگر صاحب‌کار تمام پروژه را به یک پیمانکار واگذار کند، مسئولیت اجرای الزامات ایمنی به عهده آن پیمانکار خواهد بود. در مواردی که کار به چند پیمانکار واگذار می‌شود، هر یک از آن‌ها در محدوده پیمان خود مسئول اجرای مقررات ایمنی هستند، و صاحب‌کار باید هماهنگی لازم بین آن‌ها را برقرار کند.

در شرایطی که پیمانکاران اصلی نیز بخشی از فعالیت‌ها را به پیمانکار جزء بسپارند، هر پیمانکار جزء باید مسئولیت‌های ایمنی را در حوزه کاری خود بر عهده بگیرد و پیمانکار اصلی مسئول نظارت و هماهنگی بین آن‌ها خواهد بود.

طبق قانون کار، هر فرد یا نهادی که قصد احداث یا توسعه کارگاه ساختمانی دارد، باید پیش از آغاز فعالیت، برنامه‌ها و نقشه‌های خود را از نظر اصول ایمنی و بهداشت، برای بررسی و تأیید به وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ارائه دهد. همچنین، کارفرمایان موظفند تجهیزات ایمنی لازم را در اختیار کارگران قرار دهند، نحوه استفاده از آن‌ها را آموزش دهند و بر رعایت اصول ایمنی و بهداشت نظارت مداوم داشته باشند.

علاوه بر این، در کارگاه‌هایی که کارگران در معرض خطرات شغلی هستند، تشکیل پرونده پزشکی، انجام معاینات سالانه و ثبت نتایج آن در پرونده افراد الزامی است.

مطابق آیین‌نامه‌های حفاظتی:

• پیش از آغاز پروژه، دریافت مجوزها و تأیید نقشه‌ها از نظر رعایت ملاحظات ایمنی ضروری است.

• در صورت هشدار مهندس ناظر درباره خطر، کارفرما موظف است کار را فوراً متوقف کرده و اقدامات لازم برای ایمن‌سازی را انجام دهد.

• بروز حوادث منجر به فوت یا نقص عضو باید بلافاصله به ادارات کار و تأمین اجتماعی گزارش شود.

بر اساس مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان، کارگران نباید در خارج از ساعات کاری به تنهایی در محل پروژه حاضر باشند، مگر آن‌که شرایط روشنایی، ارتباط و پشتیبانی لازم فراهم باشد. همچنین در صورت وجود آلاینده‌های زیان‌بار در محیط کار، کارفرما باید تمهیدات کاهش آن‌ها را در دستور کار قرار دهد.

2.3. مجری (سازنده)

مجری یا سازنده، شخصی حقیقی یا حقوقی است که دارای پروانه اشتغال از وزارت راه و شهرسازی بوده و اجرای پروژه را بر اساس قراردادهای مصوب بر عهده می‌گیرد. این فرد نماینده رسمی صاحب‌کار در اجرای پروژه بوده و در برابر ناظر، شهرداری و سایر نهادهای نظارتی پاسخگو است. او باید پروژه را مطابق نقشه‌های مصوب، مقررات ملی ساختمان و استانداردهای فنی اجرا کرده و نسبت به رعایت اصول HSE نیز متعهد باشد.

3.3. ناظر

مهندس ناظر فردی دارای پروانه اشتغال در یکی از رشته‌های مهندسی ساختمان است که وظیفه دارد بر اجرای صحیح عملیات ساختمانی، مطابق مقررات ملی ساختمان نظارت کند.

مطابق آیین‌نامه‌های ایمنی، در صورتی که مهندس ناظر خطر احتمالی در اجرای عملیات ساختمانی مشاهده کند، موظف است موضوع را به صورت مکتوب به کارفرما اعلام کرده و نسخه‌ای از آن را نیز به اداره کار و مرجع صدور پروانه ساختمان ارائه دهد. کارفرما نیز موظف است بلافاصله عملیات در بخش مورد نظر را متوقف و نسبت به رفع خطر اقدام نماید.

مطابق مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان، ناظر ملزم به پیگیری رعایت اصول ایمنی و ارائه تذکرهای رسمی به مجری یا مالک پروژه در صورت مشاهده تخلف است. همچنین موظف است گزارش این تخلفات را به نهادهای مسئول ارسال نماید.

4. وسایل و تجهیزات حفاظت فردی در کارگاه‌های ساختمانی

وسایل و تجهیزات حفاظت فردی، ابزارهایی هستند که به‌منظور جلوگیری از تماس مستقیم بخش‌های مختلف بدن با عوامل خطرناک یا آسیب‌زا در محیط کار طراحی شده‌اند. این تجهیزات نقش کلیدی در کاهش ریسک آسیب‌های ناشی از کارهای ساختمانی دارند و استفاده صحیح از آن‌ها، یکی از اصول اساسی ایمنی در کارگاه محسوب می‌شود.

تمامی افراد حاضر در کارگاه ساختمانی، اعم از کارگران، تکنسین‌ها، مهندسان، بازدیدکنندگان و حتی اشخاص خویش‌فرما که به هر دلیلی در محیط پروژه حضور پیدا می‌کنند، موظف به استفاده از وسایل حفاظت فردی متناسب با نوع خطرات محیط هستند.

تأمین این تجهیزات، طبق مقررات، برعهده کارفرما است. او باید نه‌تنها وسایل حفاظت فردی استاندارد را تهیه و در اختیار افراد قرار دهد، بلکه وظیفه دارد کاربرد صحیح آن‌ها را آموزش داده و بر استفاده مداوم از این وسایل در حین کار نیز نظارت داشته باشد.

1.4. کلاه ایمنی

کلاه ایمنی یکی از اصلی‌ترین تجهیزات حفاظت فردی در کارگاه‌های ساختمانی است و استفاده از آن نقش بسیار مهمی در جلوگیری از حوادث جبران‌ناپذیر دارد. در محیط‌هایی که خطر سقوط اجسام از ارتفاع یا برخورد سر با موانع وجود دارد، استفاده از کلاه ایمنی الزامی است.

بر اساس گزارش سازمان جهانی کار، حدود ۱۰ درصد از حوادث صنعتی منجر به آسیب‌های ناحیه سر می‌شوند. به همین دلیل، کلاه ایمنی باید از جنس مقاوم و دارای بدنه‌ای مستحکم باشد تا در برابر ضربات احتمالی عملکرد مؤثر داشته باشد.

با این حال، استفاده بی‌مورد از کلاه ایمنی نیز توصیه نمی‌شود. الزام غیرضروری به استفاده از تجهیزات ایمنی در شرایطی که خطر مشخصی وجود ندارد، می‌تواند موجب کاهش دقت و بی‌توجهی کارگران نسبت به موارد واقعی ایمنی شود و حتی باعث ایجاد خستگی یا تنش در آن‌ها شود. به عنوان مثال:

• در عملیات آرماتوربندی فونداسیون یا طبقات، زمانی که هیچ جرثقیل یا تاورکرینی در بالای محل کار فعال نیست، استفاده از کلاه ایمنی الزامی نیست.

• زمانی که کارگران در زیر سقف بسته مشغول به فعالیت هستند و هیچ خطر برخورد یا سقوط جسمی وجود ندارد، استفاده از کلاه ایمنی ضروری نیست.

نکات مهم درباره استفاده از کلاه ایمنی:

• استاندارد ثابتی برای رنگ‌بندی کلاه‌های ایمنی وجود ندارد، اما به‌صورت عرف، رنگ‌ها برای تفکیک شغلی یا سطح مسئولیت افراد استفاده می‌شوند.

• استفاده از کلاه‌های اصطلاحاً ضربه‌گیر لبه‌دار (Bump Cap) که برای فعالیت‌های سبک طراحی شده‌اند، در کارگاه‌های ساختمانی مجاز نیست. این نوع کلاه‌ها فاقد استانداردهای لازم برای محافظت در برابر خطرات ساخت‌وساز هستند.

الزامات فنی کلاه ایمنی:

• حداکثر وزن کلاه به همراه کلاف داخلی: ۴۰۰ گرم (با لوازم جانبی مثل چراغ یا محافظ صورت: حداکثر ۴۳۰ گرم)

• تعویض تجهیزات داخلی: در صورت مشاهده هرگونه فرسودگی، تعویض فوری اجزای داخلی الزامی است.

• نصب تجهیزات جانبی: وسایل اضافه باید به‌درستی و در محل مناسب با وزن استاندارد نصب شوند.

• کار با برق: کارگرانی که در معرض جریان برق قرار دارند، باید از کلاه‌های ایمنی عایق برق استفاده کنند.

2.4. ماسک تنفسی حفاظتی

ماسک تنفسی حفاظتی یکی از ابزارهای ضروری برای جلوگیری از تماس مستقیم با گرد و غبار، گازها و بخارهای شیمیایی زیان‌آور است. زمانی که تهویه مناسب یا کنترل آلودگی در محیط کاری امکان‌پذیر نباشد، استفاده از ماسک تنفسی استاندارد و متناسب با شرایط محیطی و نوع کار ضروری می‌شود. یکی از اجزای کلیدی ماسک‌های تنفسی، فیلترهای قابل تعویض است که برای پالایش هوا از مواد آلاینده به کار می‌رود.

1.2.4. الزامات استفاده از ماسک تنفسی حفاظتی

1. قرارگیری صحیح ماسک: ماسک باید به‌طور کامل روی صورت قرار گیرد تا هیچ منفذی برای عبور ذرات گرد و غبار یا نفوذ گازهای مضر وجود نداشته باشد.
2. تناسب فیلتر با شرایط محیطی: نوع فیلتر استفاده‌شده در ماسک باید مطابق با شرایط و خطرات محیط کار باشد. انتخاب فیلتر مناسب برای محیط‌های آلوده از اهمیت بالایی برخوردار است.
3. شستشو و ضدعفونی ماسک: پس از هر بار استفاده، ماسک باید با آب نیم گرم و صابون شسته و کاملاً ضدعفونی شود تا از انتقال آلودگی‌ها جلوگیری شود. همچنین، ماسک‌های استفاده‌شده باید قبل از استفاده توسط فرد دیگری کاملاً تمیز شوند.
4. نگهداری مناسب: ماسک‌های تنفسی باید در زمان عدم استفاده در محفظه‌های در بسته نگهداری شوند تا از آلودگی و آسیب دیدگی آن‌ها جلوگیری شود.
5. وزن ماسک: وزن ماسک به همراه فیلتر نباید بیشتر از 500 گرم باشد تا استفاده از آن برای کارگران راحت و بدون ایجاد احساس سنگینی باشد.
6. تاریخ تولید و انقضا: ماسک‌ها و فیلترهای آن‌ها باید دارای تاریخ تولید و تاریخ انقضا باشند و پس از تاریخ انقضا باید تعویض شوند.
7. رعایت دستورالعمل‌های تولیدکننده: شستشو و ضدعفونی کردن ماسک‌ها باید طبق توصیه‌های شرکت سازنده و با رعایت اصول ایمنی انجام شود.

این نکات از جمله الزامات اساسی برای استفاده ایمن و مؤثر از ماسک‌های تنفسی در محیط‌های کاری هستند.

3.4. کفش و پوتین ایمنی، گتر حفاظتی، چکمه و نیم‌چکمه لاستیکی

وسایل ایمنی پای کارگران یکی از اجزای حیاتی برای حفظ سلامت آن‌ها در محیط‌های کاری است. این وسایل شامل کفش و پوتین ایمنی، گتر حفاظتی، چکمه و نیم‌چکمه لاستیکی هستند که هرکدام برای محافظت از پاها در برابر خطرات خاص طراحی شده‌اند.

1. کفش و پوتین ایمنی: این نوع کفش‌ها به منظور حفاظت از پا در برابر آسیب‌های ناشی از برخورد با اجسام سنگین، تیز و برنده طراحی می‌شوند. در مواردی که احتمال سقوط اجسام سنگین روی انگشتان پا وجود داشته باشد، از کفش‌های ایمنی با سرپنجه فولادی استفاده می‌شود. اگر احتمال نفوذ اجسام تیز به کف پا وجود داشته باشد، از کفش‌های ایمنی با زیره فلزی مقاوم بهره‌برداری می‌شود.
2. گتر حفاظتی: گترها به منظور حفاظت از قسمت‌های پایینی ساق پا طراحی شده‌اند. آن‌ها در شرایطی که کارگر در معرض پاشش فلزات مذاب، جرقه‌های جوشکاری یا برشکاری قرار دارد، مورد استفاده قرار می‌گیرند. گترها باید متناسب با نوع خطرات موجود تهیه شوند.
3. چکمه و نیم‌چکمه لاستیکی: این وسیله برای کارگرانی که در عملیات بتن‌ریزی یا محیط‌های مرطوب کار می‌کنند، ضروری است. چکمه‌های لاستیکی از پای کارگران در برابر بتن، رطوبت، آب و گل محافظت می‌کنند. در صورتی که خطر سقوط اجسام سنگین یا برخورد با اجسام تیز وجود داشته باشد، باید از چکمه‌های ایمنی مجهز به گنجه فولادی استفاده شود.

1.3.4. الزامات استفاده از کفش ایمنی، گتر حفاظتی و چکمه یا نیم‌چکمه لاستیکی

1. کفش ایمنی:
   • در صورتی که احتمال سقوط اجسام سنگین روی انگشتان پا وجود داشته باشد، کفش‌های ایمنی باید دارای سرپنجه فولادی باشند.
   • در مواردی که خطر نفوذ اجسام تیز به کف پا وجود دارد، زیره کفش باید دارای ورقه فلزی مقاوم باشد.
2. چکمه لاستیکی:
   • در مواردی که پاها در تماس مداوم با آب یا مواد شیمیایی است، چکمه‌های لاستیکی باید استفاده شوند.
   • اگر خطر سقوط اجسام سنگین بر روی انگشتان پا یا برخورد با قطعات تیز وجود داشته باشد، باید از چکمه‌های ایمنی با گنجه فولادی استفاده شود.
3. راحتی و عملکرد:
   • کفش ایمنی باید به راحتی قابل پوشیدن و درآوردن باشد و بندهای آن باید مشکلی در باز یا بسته شدن نداشته باشند.
   • زیره کفش ایمنی باید دارای آج باشد تا از سر خوردن جلوگیری کند، به‌ویژه هنگام کار با نردبان.
4. کفش ایمنی برای برقکاران:
   • کفش‌های ایمنی برای برقکاران باید دارای زیره عایق نسبت به ولتاژ کار باشند و نوک آن‌ها از پلاستیک فشرده و فاقد اجزای فلزی باشد تا از خطر برق‌گرفتگی جلوگیری شود.

این وسایل ایمنی باید به‌طور مداوم مورد بررسی قرار گیرند و در صورت فرسودگی یا آسیب، به‌طور فوری تعویض شوند تا از ایمنی کارگران در محیط‌های پرخطر اطمینان حاصل شود.

5. ایمنی در تخریب، عملیات خاکی، حمل و نقل مصالح

عملیات تخریب و گودبرداری یکی از مراحل پرخطر در پروژه‌های ساختمانی است و نیاز به رعایت اصول ایمنی به‌ویژه در گودبرداری‌های زیرزمین و تخریب‌های مرتبط با آن دارد. این عملیات نه تنها باید با دقت و رعایت استانداردهای ایمنی انجام شود، بلکه در فصول بارندگی، ایمنی دوچندان اهمیت پیدا می‌کند.

1.5. تخریب

تخریب به هر اقدامی اطلاق می‌شود که به‌منظور جدا کردن مصالح از ساختمان جهت حذف، نوسازی، تعمیر، مرمت و بازسازی انجام می‌گیرد. قبل از شروع عملیات تخریب، مجوز لازم از مرجع رسمی ساختمان باید اخذ و اقدامات لازم پس از مشورت با مهندس ناظر برنامه‌ریزی و انجام شود. در این زمینه، تغییرات در کنتورهای برق، گاز، آب و اتصالات قبل از کنتورها باید توسط مأموران سازمان‌های ذیربط صورت گیرد.

1. محدود کردن دسترسی به ساختمان: کلیه راه‌های ارتباطی ساختمان مورد تخریب به‌جز پلکان‌ها، راهروها، نردبان‌ها و درهایی که برای عبور کارگران استفاده می‌شوند باید در تمام مدت تخریب مسدود گردند.
2. ایمن‌سازی محل ورود و خروج: در محل ورود و خروج کارگران به ساختمان، راهروهای سرپوشیده با طول حداقل 3 متر و عرض 0.5 متر بیشتر از عرض درب ورودی ساخته شود تا از سقوط مصالح جلوگیری شود.
3. گذرگاه‌های امن: در محوطه تخریب باید گذرگاه‌های امن برای کارگران در نظر گرفته شود که روشنایی کافی داشته و فاقد هرگونه مانع باشند.
4. محصور کردن منطقه خطر: منطقه خطر در اطراف ساختمان باید محصور شده و با نصب تابلوهای هشداردهنده و چراغ‌های قرمز در شب، محدوده خطر به‌طور واضح مشخص گردد.
5. محافظت از دیوارهای آسیب‌دیده: در تخریب ساختمان‌هایی که بر اثر فرسودگی یا حوادثی همچون سیل، زلزله یا آتش‌سوزی آسیب دیده‌اند، باید دیوارها پیش از تخریب زیر نظر شخص ذیصلاح مهار و شمع‌بندی شوند.
6. محافظت از ساختمان‌های مجاور: اگر ساختمان مورد تخریب از ساختمان‌ها و تأسیسات همجوار بلندتر باشد و خطر ریزش مصالح به داخل یا روی بناهای مجاور وجود داشته باشد، باید اقدامات لازم از قبیل نصب سرپوش‌های حفاظتی انجام شود.

2.5. عملیات خاکی

گودبرداری برای تأمین فضای زیرزمین در پروژه‌های ساختمانی از جمله عملیات خاکی است که برای انجام ایمن آن، رعایت اصول ویژه‌ای ضروری است. گودبرداری باید در مواقع مناسب و با رعایت دقیق ایمنی انجام شود.

• حضور مسئول ایمنی: طبق دستورالعمل اجرایی گودبرداری‌های ساختمانی، حضور یک نفر مسئول ایمنی در گودهایی که خطر زیاد دارند الزامی است. این مسئول باید از زمان شروع گودبرداری تا ایمن‌سازی دائم گود در محل حضور داشته باشد.

3.5. حمل و نقل مصالح

حمل و نقل مصالح در سایت‌های ساختمانی باید با دقت و رعایت اصول ایمنی انجام گیرد. تجهیزات حمل‌ونقل مصالح مانند جرثقیل‌ها، لیفتراک‌ها و سایر وسایل باید مطابق با استانداردهای ایمنی بوده و به‌طور مداوم تحت نظارت قرار گیرند.

1. بارگذاری صحیح تجهیزات: هیچ‌یک از اجزای سازه و تجهیزات مورد استفاده در تخریب، از جمله کف، کف موقت، چوب بست، پله‌های موقت و سایر اجزای راه‌روهای عبور کارگران نباید بیش از ظرفیت خود بارگذاری شوند.
2. پیشگیری از سقوط مصالح: باید اطمینان حاصل شود که مصالح به‌طور صحیح و ایمن جابجا می‌شوند تا خطر سقوط آن‌ها به‌ویژه بر روی کارگران به حداقل برسد.

با رعایت این نکات ایمنی، می‌توان خطرات احتمالی در مراحل تخریب، گودبرداری، حمل و نقل مصالح و عملیات خاکی را به حداقل رسانده و سلامت و ایمنی کارگران و سایر افراد حاضر در کارگاه را تضمین کرد.

6. تابلوها و علائم در کارگاه‌های ساختمانی

تابلوهای ایمنی کارگاهی که شامل علائم و نشانه‌های هشداردهنده هستند، به‌منظور افزایش سطح ایمنی و انتقال پیام‌های ضروری در محیط کارگاه نصب می‌شوند. نصب این تابلوها باید با دقت و بر اساس نیازهای خاص هر منطقه از کارگاه صورت گیرد تا اطلاع‌رسانی به درستی انجام شود. بنابراین، مهندسان ناظر، مجریان و کارفرمایان موظف‌اند از نصب و رعایت این تابلوها در محل‌های مورد نیاز اطمینان حاصل کنند.

7. اهمیت تابلوها و علائم ایمنی

آشنایی با انواع علائم و نشانه‌های ایمنی، که در مبحث بیستم مقررات ملی ساختمان ذکر شده است، برای تمامی مهندسان ساختمان و اعضای کارگاه ضروری است. این علائم باید به‌طور واضح و در موقعیت‌های صحیح در کارگاه نصب شوند تا در مواقع بحران یا خطر، اطلاع‌رسانی سریع و مؤثری انجام گیرد.

نکته مهم اینکه این ابزارهای پیام‌رسان محیطی نباید به‌عنوان جایگزینی برای نظارت‌های مهندسی، تأمین شرایط کاری ایمن و استفاده از متخصصین HSE در نظر گرفته شوند.

8. نکات ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی

هرگاه مهندسان ناظر در حین نظارت بر عملیات عمرانی ایراداتی را مشاهده کنند که احتمال وقوع حادثه را به همراه داشته باشد، باید به‌طور فوری مراتب را همراه با دستورالعمل‌های لازم به کارفرما یا کارفرمایان مربوطه اطلاع دهند و رونوشت آن را به واحد کار و امور اجتماعی محل و مرجع صدور پروانه ساختمان تسلیم نمایند. کارفرما موظف است بلافاصله کار را در تمام یا قسمتی از کارگاه که مشکل شناسایی شده است متوقف کند و کارگران را از منطقه خطر دور کرده و اقدامات لازم برای رفع خطر را انجام دهد.

9. چک‌لیست‌های ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی

چک‌لیست‌ها ابزارهای مهمی برای کنترل و نظارت بر فرآیندهای اجرایی در کارگاه‌های ساختمانی هستند. این چک‌لیست‌ها می‌توانند به‌صورت روزانه، هفتگی یا ماهانه تنظیم شوند و به‌تناسب شرایط کار و مراحل مختلف پروژه تغییر کنند. چک‌لیست‌های HSE (ایمنی، بهداشت و محیط زیست) باید به‌طور دقیق و با دقت مورد استفاده قرار گیرند تا اطمینان حاصل شود که تمام موارد ایمنی رعایت می‌شود.

این ابزارها و روندهای نظارتی نقش مهمی در پیشگیری از حوادث و حفظ ایمنی کارگران و تمامی افراد حاضر در کارگاه دارند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی امری حیاتی است که باید به دقت رعایت شود تا از حوادث و آسیب‌های جانی و مالی جلوگیری گردد. استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE) مانند کلاه ایمنی، ماسک تنفسی، کفش ایمنی و دیگر لوازم ضروری، نقش اصلی را در تأمین ایمنی کارگران ایفا می‌کند. این تجهیزات باید متناسب با نوع کار و خطرات محیطی انتخاب و در اختیار کارگران قرار گیرند. به‌طور مثال، کلاه ایمنی برای محافظت از سر در برابر سقوط اجسام و تصادفات احتمالی الزامی است، و ماسک تنفسی باید برای جلوگیری از استنشاق گرد و غبار و گازهای شیمیایی به کار رود.

علاوه بر تجهیزات حفاظت فردی، اجرای ایمنی در عملیات تخریب، گودبرداری، حمل و نقل مصالح و سایر فعالیت‌های ساختمانی نیز بسیار مهم است. رعایت دستورالعمل‌های ایمنی در هنگام تخریب و گودبرداری، نظارت مستمر بر فعالیت‌ها، و جلوگیری از ورود افراد غیرمسئول به مناطق خطرناک از جمله اقداماتی است که باید همواره در نظر گرفته شود.

یکی دیگر از ارکان ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی، نصب تابلوها و علائم هشداردهنده است که نقش مهمی در اطلاع‌رسانی و پیشگیری از حوادث ایفا می‌کنند. این تابلوها باید به‌طور صحیح در مکان‌های مناسب نصب شوند و هم‌زمان با نظارت‌های مهندسی، شرایط ایمن برای کارگران فراهم کنند. همچنین، استفاده از چک‌لیست‌های ایمنی برای نظارت بر روندهای اجرایی و تضمین رعایت استانداردهای ایمنی امری ضروری است.

در نهایت، مسئولیت کارفرما و مهندسین ناظر در اجرای ایمنی در کارگاه‌های ساختمانی بسیار حائز اهمیت است. با نظارت دقیق، به‌کارگیری تجهیزات استاندارد و رعایت اصول ایمنی، می‌توان خطرات را کاهش داد و شرایط کاری ایمن را برای تمامی افراد حاضر در کارگاه فراهم ساخت.