بررسی مفهوم فورس ماژور (قوه قهریه یا حوادث و اتفاقات پیشبینی نشده)

مقدمه

در مبحث تعهدات، اعم از تعهد قراردادی و تعهد غیرقراردادی، هنگامی که شخصی در برابر دیگری متعهد می‌گردد، متعهد موظف است تا تعهد خود را در مقابل متعهدله مطابق مفاد قرارداد یا حکم قانون اجرا نموده و در صورت عدم اجرا یا اجرای ناقص تعهد، ملزم به پرداخت خسارت اعم از خسارت عدم انجام تعهد و خسارت تأخیر در انجام تعهد است.

بااین‌وجود گاهی شرایطی ایجاد می‌شود که علی‌رغم عدم اجرای تعهد از سوی متعهد ازآنجاکه این عدم اجرا منتسب به متعهد و اراده وی نبوده، وی ملزم به جبران خسارت وارده نمی‌باشد. یکی از این موارد، فورس‌ماژور یا قوه قاهره است. در این صورت ممکن است که این سؤال مطرح شود که فورس‌ماژور یا قوه قاهره چیست؟

به همین دلیل در این مقاله به بررسی حقوقی فورس ماژور یا قوه قاهره پرداخته، ابتدا به این سؤال پاسخ می دهیم که فورس ماژور یا قوه قاهره چیست ؟ سپس شرط تحقق قوه قاهره را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

1. فورس ماژور در قرارداد یعنی چه؟

در اکثر قراردادها، دو تعهد در برابر یکدیگر قرار می‌گیرند. یک طرف متعهد می‌شود تا در برابر دریافت وجه، کالا یا خدماتی را به‌طرف دیگر ارائه نماید.

هر دو طرف رابطه قراردادی، یعنی پرداخت‌کننده و ارائه‌دهنده کالا و خدمات، ممکن است با وقایعی روبرو شوند که اجرای تعهداتشان را با وقفه و مشکل مواجه کند.

به طور مثال ممکن است فردی که متعهد به تولید 100 واحد کالا شده، در اثر قطع شدن برق واحد تولیدی یا بلایای طبیعی امکان انجام تمام یا بخشی از تعهدات خود را از دست بدهد.

در چنین وضعیتی به‌اصطلاح فورس ماژور یا قوه قاهره پدیدآمده و درصورتی‌که شرایط مربوط به فورس ماژور تماماً حاصل شده باشند، اصولاً متعهد می‌تواند بدون پرداخت خسارت، تعهد را در زمان دیگری انجام دهد یا به طور کل از انجام تعهد معاف شود.

توجه داشته باشید اصولاً درصورتی‌که تعهدی در زمان مقرر انجام نشود، فردی که بایستی تعهد در برابر وی اجرا شود (متعهد‌له)، این حق را خواهد داشت که علاوه بر الزام متعهد به انجام تعهدات قراردادی، وی را ملزم به پرداخت خسارت بابت تأخیر صورت‌گرفته نیز نماید.

در شرایط فورس ماژور به علت بروز حوادثی که ویژگی‌های آن مفصلاً در ادامه بیان خواهد شد، متعهد از انجام تعهدات قراردادی خود به طور دائمی یا موقتی معاف خواهد بود.

شرایط فورس ماژور در قرارداد چیست؟

2. شرایط فورس ماژور در قرارداد چیست؟

همان‌طور که گفته شد فورس ماژور به‌عنوان یک رخداد استثنایی در نظر گرفته می‌شود که شرایط ایفای تعهد را دچار دگرگونی می‌کند.

شایان‌ذکر است که فورس ماژور به‌عنوان استثنایی بر اصلِ لزومِ انجام تعهدات باید در نظر گرفته شود و نمی‌توان بروز هر رخدادی با هر شرایطی را فورس ماژور در نظر گرفت.

در اینجا قصد داریم تا ویژگی‌های رخدادی را که ‌می‌تواند از منظر قانونی فورس ماژور محسوب شود بررسی کنیم.

ماده 227 و 229 قانون مدنی، اقدام به بیان ویژگی‌های وقایعی کرده که می‌توان آن را فورس ماژور محسوب کرد.

1.2. ماده ۲۲۷ قانون مدنی

متخلف از انجام تعهد وقتی محکوم به تأدیه خسارت می‌شود که نتواند ثابت نماید که عدم انجام به‌واسطه علت خارجی بوده است که‌ نمی‌توان مربوط به او نمود.

2.2. ماده ۲۲۹ قانون مدنی

اگر متعهد به‌واسطه حادثه که دفع آن خارج از حیطه اقتدار اوست نتواند از عهده تعهد خود برآید محکوم به تأدیه خسارت نخواهد بود.

آنچه در قانون مدنی به‌عنوان شرطِ شناسایی واقعه‌ای به‌عنوان فورس ماژور اشاره شده دو شرط اساسی است:

• اول: وقوع حادثه‌ای خارجی است که نتوان به متعهد مربوط نمود
• و دوم: وقوع حادثه‌‌ای خارج از حیطه اقتدار متعهد برای دفع است.

غیرقابل‌پیش‌بینی بودن یعنی چه؟

3. غیرقابل‌پیش‌بینی بودن یعنی چه؟

1.3. وقوع حادثه خارجی

این شرط به‌عنوان اصلی‌ترین شرط و به‌نوعی سنگ بنای شناساییِ یک واقعه به‌عنوان فورس ماژور شناخته می‌شود.

به این معنا که در صوت وقوع فورس ماژور، امکان انتساب وقوع حادثه به متعهد وجود نداشته باشد.

همان‌طور که از معنی لغوی واژه فورس ماژور پیداست، واقعه‌ای را می‌توان در حیطه آن فرض کرد که تقصیر متعهد را نتوان در وقوع آن دخیل دانست.

به‌عنوان‌مثال، درصورتی‌که فردی برای بالابردن سرعت تولید در کارخانه خود، از انجام برخی اقدامات ایمنی چشم‌پوشی کند و این اقدام وی سبب بروز آتش‌سوزی در محل تولید و متعاقباً عدم امکان تحویل کالا در موعد مقرر شود، وقوع آتش‌سوزی را نمی‌توان به‌عنوان فورس ماژور در نظر گرفت.

چرا که علت اولیه به‌وقوع‌پیوستن رخدادی که مانع از ایفای تعهد شده در حقیقت خودِ شخص متعهد بوده است.

2.3. وقوع حادثه‌ای غیر قابل دفع

در جریان انجام تعهدات قراردادی ممکن است بسیاری از وقایع بروز پیدا کنند که بسیاری از آن‌ها باتدبیر به‌موقع قابلیت رفع‌ورجوع دارند.

به طور مثال ممکن است در جریان بارندگی شدید، کارخانهٔ محل تولید کالا دچار آب‌گرفتگی جزئی شود که این رخداد را می‌توان با انجام اقداماتی ابتدایی قابل دفع دانست.

به بیان دیگر متعهد نمی‌تواند پس از وقوع هر رخداد جزئی و عدم اقدام به‌موقع در جهت رفع مانع به وجود آمده، با درنظرگرفتن آن به‌عنوان فورس ماژور سعی در توجیه عدم ایفای تعهدات قراردادی خود داشته باشد.

بلکه وقایع جزئی یا وقایعی که با انجام اقدامات مقتضی، قابلیت دفع و مرتفع‌شدن را دارند، بایستی توسط متعهد از پیشرو برداشته شده و این وقایع نمی‌توانند به‌عنوان فورس ماژور مورد استناد قرار گیرند.

3.3. واقعه غیرقابل‌پیش‌بینی باشد

هرچند این شرط به‌صراحت در قانون بیان نشده، اما در رویه و دکترین به‌عنوان شرطی مهم در جهت احراز فورس ماژور به آن توجه شده است. متعهدِ قراردادی، در زمان انعقاد قرارداد بایستی ریسک‌ها و وقایعی که قابل‌پیش‌بینی است و ممکن است در آینده به وقوع بپیوندد را در نظر بگیرد و باتوجه‌به مخاطرات و چالش‌های پیش‌رو اقدام به تقبل تعهدات قراردادی نماید. چرا که در صورت وقوع رخدادی که مانع از ایفای تعهدات شود؛ ولی برای متعهد قابل‌پیش‌بینی باشد، نمی‌توان آن واقعه را به‌عنوان فورس‌ماژور در نظر گرفت.

به‌عنوان‌مثال در قرارداد خریدوفروش، فردی اقدام به تعهد به پرداخت مبلغی دلار به فروشنده می‌نماید. درصورتی‌که شرایط بازار ارز در زمان انعقاد عقد دچار تلاطم و نوسان باشد، درصورتی‌که در موعد پرداخت ارز، نرخ برابری مربوط به دلار تغییر کرده باشد و این میزان تغییر نیز عادتاً باتوجه‌به نوسانات شدید بازار؛ در زمان قبول تعهد از سوی پرداخت‌کننده، قابل‌پیش‌بینی باشد، در این صورت متعهد بایستی اقدام به پرداخت مبلغ و ایفای تعهد نماید و نخواهد توانست تا در چنین مواردی به فورس ماژور استناد نماید.

4. اثر وقوع فورس ماژور بر قرارداد چیست؟

درصورتی‌که واقعه‌ای با داشتن شرایطی که گفته شد به وقوع بپیوندد و باعث شود تا تعهد در موعد مقرر ایفا نشود در این صورت تکلیف تعهدات قراردادی چیست؟ در اینجا برای تعیین سرنوشت قراردادی که با فورس ماژور روبرو شده، بایستی تفکیک میان تعهدات وابسته به زمان (وحدت مطلوب) و تعهدات غیروابسته به زمان (تعدد مطلوب) را بیان نماییم. برخی تعهدات قراردادی باتوجه‌به ماهیت خود، صرفاً در مدت‌زمان خاصی ارزشمند هستند و درصورتی‌که آن مدت‌زمان سپری شود دیگر مطلوبیت خود را برای اشخاص از دست می‌دهند.

به‌عنوان‌مثال غذایی که جهت پذیرایی از مهمانان سفارش داده می‌شود، درصورتی‌که به علت وقوع فورس ماژور، متعهد نتواند تمام یا مقداری از غذا‌های سفارش داده شده را تحویل دهد؛ در این صورت قرارداد منفسخ می‌شود. به این معنا که متعهد دیگر لازم نیست غذا‌ها را تحویل دهد و همچنین خسارتی نیز به‌واسطه وقوع فورس ماژور لازم به پرداخت نیست. البته متعهد (در اینجا کسی که بایستی غذا را تهیه می‌کرده) بایستی مبلغی را که جهت انجام تعهد دریافت کرده را تماماً به پرداخت‌کننده مسترد نماید. از سوی دیگر تعداد بسیار زیادی از تعهدات در صورت عدم اجرا در موعد مقرر به علت فورس ماژور، قابلیت اجرا در زمان‌های دیگر را دارند (تعدد مطلوب). به‌عنوان‌مثال تعهد کسی که متعهد به بازسازی منزل فردی شده و در پی ابتلا به بیماری کرونا توانایی حضور در محل برای بازسازی را از دست می‌دهد یا فردی که متعهد به تولید تعدادی صندلی شده، و به علت قطع برق کارگاه موفق به تولید نمی‌شود.

این اشخاص می‌توانند در زمان دیگری و پس از رفع فورس ماژور اقدام به انجام بازسازی یا تولید صندلی و تحویل آن نماید. در تعهداتی که در سایر زمان‌ها نیز قابلیت انجام دارند (تعدد مطلوب) اثر فورس ماژور صرفاً تأخیر در اجرای قرارداد است. به این معنا که هرچند متعهد بایستی در زمان دیگری اقدام به اجرای تعهدات قراردادی خود نماید، اما از این بابت الزامی به پرداخت خسارت به‌طرف دیگر ندارد.

فورس ماژور در قرارداد‌های پیمانکاری چگونه است؟

5. فورس ماژور در قرارداد‌های پیمانکاری چگونه است؟

به‌طورکلی به هر میزان که مدت‌زمان اجرای تعهدات قراردادی بیش‌تر شود و قرارداد طولانی‌مدت‌تر باشد، به همان میزان نیز امکان وقوع فورس ماژور بیش‌تر می‌شود.

چرا که تعهداتی مثل خریدوفروش (به جز مواردی همچون قرارداد‌های بلند‌مدت تأمین کالا) مدت کوتاهی به لحاظ اجرایی دارند و پس از ایفای تعهدات همچون پرداخت مبلغ و تحویل کالا، تعهد ایفا شده و قرارداد به اتمام می‌رسد.

در قرارداد‌های پیمانکاری وضعیت به منوال دیگری است، چرا که مدت‌زمان چندساله‌ی اجرای پروژه سبب می‌شود تا وقایع متعددی همچون افزایش قیمت مصالح و حقوق کارکنان، بر اجرای قرارداد تأثیر منفی بگذارند و سبب بروز فورس ماژور شوند. در قرارداد‌های پیمانکاری اصولاً در هنگام تدوین مفاد قرارداد، اقدام به تعریف وقایعی که از دید طرفین فورس ماژور محسوب می‌شود می‌کنند و مسئولیت هر یک از طرفین را به‌روشنی در مورد رخداد‌های احتمالی در آینده روشن می‌کنند.

در مواردی ممکن است پیمانکار مسئولیت فورس ماژور را بر عهده بگیرد و حق خود را جهت استناد به آن را ساقط کند. به طور مثال ممکن است پیمانکار مسئولیت تأخیر در تحویل به علت وقوع سیل و زلزله را بر عهده بگیرد. همچنین ممکن است درباره وقوع فورس ماژور در قسمتی از قرارداد نیز موادی در قرارداد درج شود. به طور مثال مشخص شود که در صورت وقوع فورس ماژور در قسمتی از قرارداد پیمانکاری آیا بایستی کل ساخت‌و‌ساز متوقف شود یا بایستی صرفاً قسمتی که با فورس ماژور مواجه شده متوقف شود. توجه داشته باشید که در قرارداد‌های پیچیده از جمله قرارداد‌های پیمانکاری، بایستی ضمن مشورت با وکلای دادگستری که در زمینه قرارداد‌ها و ریسک‌های موجود در قرارداد‌های خاص آگاهی دارند، نسبت به تدوین مفاد مربوط به فورس ماژور اقدام کنید.

تدوین شروط مربوط به فورس ماژور باعث می‌شود تا علاوه بر حصول اطمینان نسبت به وضعیت قراردادی، مسئولیت ریسک‌های موجود در قرارداد را به‌صورت پیش‌فرض به هر یک از طرفین تخصیص داد. به طور مثال هر چند سیل و زلزله را اصولاً می‌توان به‌عنوان فورس ماژور در نظر گرفت؛ اما ممکن است در یک قرارداد طرفین تصمیم بگیرند تا مسئولیت تأخیر انجام تعهد که ناشی از وقوع چنین حوادثی باشد همچنان بر عهده متعهد بوده و فورس ماژور محسوب نشود. به‌عبارت‌دیگر درصورتی‌که یک مشاور حقوقی با ریسک‌های موجود در قرارداد‌ها آشنایی داشته باشد می‌تواند ضمن آگاهی‌بخشی در مورد آن‌ها نسبت به پیش‌بینی وضعیت قراردادی پس از وقوع هر یک از ریسک‌ها اقدام نماید تا عدم اطمینان از تعیین تکلیف قرارداد در مراجع قضایی به حداقل برسد.

6. تفاوت تعسر (هاردشیپ) در اجرا و فورس ماژور چیست؟

فورس ماژور و تعسر (سخت‌شدن) اجرای قرارداد دو مفهوم مجزا از یکدیگر در حقوق قرارداد‌ها به شمار می‌روند. همان‌طور که گفته شد، فورس‌ ماژور باعث می‌شود تا انجام تعهد با تأخیر مواجه شود یا به‌طورکلی قابلیت انجام را از دست بدهد. از سوی دیگر برخی اوقات انجام تعهد امکان‌پذیر است؛ اما به جهت وقوع برخی رخداد‌ها، عمل به تعهدات سخت شده و صرفه اقتصادی خود را از دست خواهند داد. شایان‌ذکر است که هرچند فورس ماژور در قانون ایران مفهومی شناخته شده است، اما ماده‌ای درباره تعسر در اجرای قرارداد در قانون ایران درج نشده، اما طرفین می‌توانند در صورت تمایل اقدام به درج مفادی در مورد تعسر در اجرای قرارداد نمایند.

به طور مثال فرض کنید فردی متعهد به تولید 1000 عدد کفش طی مدت سه ماه برای فردی تاجر می‌شود. پس از انعقاد قرارداد، قیمت مواد اولیه مربوط به کفش 3 برابر شده و تولید‌کننده نیز قاعدتا نخواهد توانست با مبلغ که در قرارداد درج شده نسبت به تولید کالا‌ها اقدام کند.

در چنین شرایطی اجرای قرارداد غیر‌ممکن نشده و صرفاً اجرای آن سبب بروز مشکلات و تحمیل ضرر بر تولیدکننده خواهد شد. درصورتی‌که در قرارداد مفادی در مورد تعسر در اجرای قرارداد پیش‌بینی شود، در صورت وقوع رخداد‌هایی همچون بالارفتن میزان هزینه اجرای تعهد، می‌توان طرفین را ملزم به مذاکره مجدد برای تعیین قیمت یا اعطای حق فسخ قرارداد به‌طرف متضرر کرد. فورس ماژور از جمله مهم‌ترین و حساس‌ترین شروطی است که در هنگام تدوین قرارداد‌های داخلی و بین‌المللی بایستی به آن توجه کرد.

فورس ماژور در اکثر قریب به‌اتفاق قرارداد‌ها امکان وقوع دارد و می‌تواند تعهدات مربوط به طرفین را دچار دگرگونی و تغییر نماید. در صورت اقدام به انعقاد قرارداد بهتر است پیش از امضای مفاد آن نسبت به مشورت با مشاوران حقوقی درباره مسائلی همچون فورس ماژور و تعسر در اجرای قرارداد، نسبت به آشنایی کامل با وضعیت و موقعیت قراردادی خود اقدام نمایید تا از مواجهه با چالش‌های احتمالی در آینده جلوگیری شود.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

جهت آشنایی کامل با  “انواع قرارداد در ساخت وساز” به جزوه “آموزشی تنظیم قرارداد” و جهت آشنایی بیشتر با قوانین و ضوابط مربوط به این مقاله به “قانون مدنی | مصوب سال 1314” در پکیج “قوانین بالادستی در صنعت ساخت” در بخش گنجینه فایل وب‌سایت مراجعه فرمایید.