تعدیل چیست؟

مقدمه

پروژه‌های عمرانی ممکن است با تعداد زیادی متغیر و عوامل پیچیده‌ای روبه‌رو شوند. این متغیرها شامل تغییرات در نیازهای مشتری، محیط‌زیست، قوانین و مقررات، منابع مالی و فناوری می‌شود.

در این شرایط، تعدیل به‌عنوان یک اصل بنیادی در مدیریت پروژه، واجد اهمیت فراوانی است. به همین دلیل، سؤال تعدیل چیست؟ را می‌خواهیم در این مقاله پاسخ دهیم.

تعدیل به معنای تغییرات و تطابق پروژه با شرایط جدید و نیازهایی است که تغییر کرده‌اند. این فرایند شامل تحلیل، ارزیابی و تغییر مؤلفه‌های مختلف پروژه می‌شود تا پروژه به طور مستمر و مؤثر در جریان باقی‌مانده باشد. تعدیل تعاملی است و معمولاً با مشارکت فعال مدیران پروژه، تیم‌های اجرایی و سایر ارتباطات مرتبط انجام می‌شود. این فرایند نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، ارتباطات مؤثر و تصمیم‌گیری سریع است.

در نشریه 289، نحوه تعدیل بر حسب زمان به 5 مرحله زیر تقسیم می شود:

1. مرحله برآورد
2. مرحله تهیه و آماده‌سازی اسناد و مدارک برای اخذ پیشنهاد قیمت
3. مرحله پس از دریافت پیشنهاد (ها) و قبل از انعقاد پیمان
4. مرحله پس از انعقاد پیمان و شروع کار تا تحویل موقت
5. مرحله پس از تحویل موقت

در نشریه 289 مثال‌هایی آورده شده است تا ذی‌نفعان بتوانند ابهامات خود را در خصوص محاسبه تعدیل مرتفع نمایند.

قبل از شروع مقاله، دیدن ویدیو زیر خالی از لطف نیست.

1. اهمیت تعدیل در مدیریت پروژه‌های عمرانی

تعدیل در پروژه‌های عمرانی نقش مهمی ایفا می‌کند:

1. افزایش کارایی پروژه: تعدیل بهبود کارایی پروژه را تضمین می‌کند. با تطابق پروژه با شرایط فعلی و نیازهای مشتری، از اختلافات بین طراحی ابتدایی و عملیات اجرایی کاسته می‌شود.
2. کاهش خطرات و مشکلات: با تعدیل، احتمال بروز مشکلات و خطرات ناشی از عدم تطابق با تغییرات محیطی کاهش می‌یابد.
3. مدیریت تغییرات و تطابق با تغییرات محیطی: تعدیل به مدیران اجازه می‌دهد تا به طور مؤثر با درخواست تغییرات مشتریان و شرایط محیطی مقابله کنند.
4. بهره‌وری در مصرف منابع: با بهبود برنامه‌ریزی منابع و تنظیم مجدد آن‌ها، تعدیل منجر به بهره‌وری بیشتر در مصرف منابع می‌شود.

2. ضرورت محاسبه ضریب تعدیل

تعدیل به‌عنوان یکی از مفاهیم کلان در مدیریت پروژه‌های عمرانی، به دلیل پیچیدگی و تغییرات مستمر محیط پروژه بسیار ضروری است. محاسبه ضریب تعدیل به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم در تعدیل، به مدیران پروژه امکان می‌دهد تا برنامه‌ریزی مؤثرتری را انجام دهند و پاسخ مناسبی به تغییرات و نیازمندی‌های جدید ارائه دهند. عدم تعدیل می‌تواند منجر به انباشتن مشکلات و مسائل ناگهانی در طول اجرای پروژه شود. به‌عبارت‌دیگر، پروژه‌هایی که بدون تعدیل ادامه می‌یابند، ممکن است با مشکلات غیرقابل‌پیش‌بینی و تطبیق نشدن با نیازهای جدید مواجه شوند. ازاین‌رو، محاسبه ضریب تعدیل اهمیت ویژه‌ای در مدیریت پروژه دارد.

3. چالش‌ها و مشکلات مرتبط با تعدیل چیست؟

تعدیل در پروژه‌های عمرانی، مزایای فراوانی دارد؛ اما همچنین با چالش‌ها و مشکلاتی نیز همراه است.

در این بخش، به معرفی برخی از چالش‌ها و مشکلاتی که ممکن است در تعدیل پروژه‌ها رخ دهد، می‌پردازیم:

الف) مقایسه با اجرای پروژه بدون تعدیل: برخی از مدیران پروژه ممکن است به‌عنوان یک چالش اصلی در تعدیل، ارزیابی عملکرد تعدیل و مقایسه آن با اجرای پروژه بدون تعدیل را در نظر بگیرند و این مقایسه ممکن است به‌اندازه کافی منفی باشد. این تفکر اشتباه می‌تواند از عدم اعتماد به تعدیل و اجرای تغییرات منعکس شود.

ب) مشکلات ارتباطی و هماهنگی: انجام تعدیل نیازمند هماهنگی بین اعضای تیم پروژه، مشتریان و سایر نهادها است. مشکلات ارتباطی و عدم هماهنگی می‌توانند باعث تأخیر در اجرای تعدیل و بروز مشکلات اجرایی شوند.

ج) تغییرات ناگهانی و نیاز به تصمیم‌گیری سریع: در برخی موارد، تغییرات ناگهانی در نیازمندی‌ها یا شرایط محیطی ممکن است رخ دهد و نیاز به تصمیم‌گیری سریع داشته باشد.
این موقعیت‌ها ممکن است فشارهای زیادی را بر روی تیم پروژه و مدیران ایجاد کنند.

هـ) مدیریت تغییرات: تغییرات در پروژه‌های عمرانی ممکن است به مدیریت تغییرات دقیقی نیاز داشته باشند. این موضوع شامل تعیین اثرات تغییرات، مدیریت اقدامات لازم برای تطابق با آن‌ها، و ارائه آموزش به اعضای تیم پروژه می‌شود.

و) تدابیر اجرایی و مالی: تعدیل ممکن است هزینه‌های اضافی را به همراه داشته باشد و نیازمندی به تدابیر اجرایی و مالی مناسب برای مدیریت این هزینه‌ها دارد. به‌طورکلی، تعدیل در پروژه‌های عمرانی ممکن است با چالش‌ها و مشکلاتی همراه باشد، اما با برنامه‌ریزی دقیق، هماهنگی مناسب و مدیریت کارآمد می‌توان این چالش‌ها را مدیریت کرد و به بهره‌وری و موفقیت پروژه کمک کرد.

4. مبانی انتخاب شاخص‌های تعدیل

1.4. مواد و مصالح: مصالح ساختمانی، عبارت است از موادی که برای ساخت‌وساز استفاده می‌شوند. بسیاری از موادی که به صورت طبیعی ایجاد می‌شوند (مانند رس، ماسه، چوب، سنگ و حتی شاخ و برگ‌های کوچک)، برای ساختن یک ساختمان کاربرد دارند. به غیر از مواد و مصالح طبیعی، برخی از مواد ساخته شده توسط انسان نیز به صورت ترکیبی، در ساخت‌وساز استفاده می‌شوند. در بسیاری از کشورها، تولید مصالح ساختمانی به صورت یک صنعت درآمده است. علاوه بر این، استفاده از این مصالح، مشاغل و پیشه‌های زیادی، همانند نجاری، لوله‌کشی، سقف‌سازی و عایق‌کاری را به وجود آورده‌است. این گونه از پیشه‌ها، کار تزیین و زیبایی ساختمان‌ها و خانه‌ها را برعهده دارند.

2.4. حمل: حمل مصالح ساختمانی بسیار مهم است چون صنعت ساخت و سازعظیم است و محصولات ساختمانی تقاضای زیادی دارند. این امر مستلزم پشتیبانی مستحکم و مداوم برای انتقال ایمن و کارآمد انواع مصالح ساختمانی است

3.4. دستمزد: به‌طورکلی و در معنای عام آن، دستمزد، جبران خدمت و پرداختی است که عمدتاً به‌صورت مالی و در ازای کار کارگران به آنها پرداخت می‌شود. جبران خدمت به شکل دستمزد به کارگران و به‌صورت حقوق و مزایا به کارمندان پرداخت می‌شود. جبران خدمت منافع پولی است که در قبال خدمت ارائه شده توسط کارکنان به آنها پرداخت می‌شود. مبنای محاسبه دستمزد ساعت است که متفاوت است از حقوق که پرداخت‌هایی ماهانه است. دستمزد رایج‌ترین شیوه پرداخت به کارگران و حقوق متداول‌ترین شیوه پرداخت به کارمندان است.

4.4. ماشین آلات: ماشین‌آلات صنعتی، ابزارها و لوازمی هستند که از اجزاء مختلفی ساخته شده‌اند. به طور کل به مجموعه‌ای از انواع قطعات که به طور ثابت و یا متحرک هستند، و در نهایت، تمامی آن‌ها با یکدیگر، وظیفه انجام یک هدف خاص را در کارخانه‌ها، شرکت‌ها، موسسه‌های تولیدی و غیره بر عهده دارند، ماشین‌آلات صنعتی گفته می‌شود. هر کدام از ماشین‌آلات صنعتی، از سوخت‌های متفاوتی برای انجام کار خود استفاده می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، از جمله انواع سوخت‌هایی که توسط ماشین‌آلات صنعتی مورداستفاده قرار می‌گیرد می‌توان به انرژی‌های مختلفی مانند انرژی الکتریکی، انرژی هسته‌ای، مکانیکی، و… اشاره کرد.

5.انواع شاخص

شاخص گروهی (فصلی): مطابق با بخشنامه، جمع مبلغ ریالی آیتم‌های هر فصل با شاخص فصلی مختص به خود آن فصل تعدیل می‌شود. البته مطابق با بخشنامه‌های اخیر شاخص‌ها آیتم‌های مربوط به حمل‌ونقل که واحد آن‌ها مترمکعب – کیلومتر باشد، چنانچه در فصلی به‌غیراز فصل حمل‌ونقل قرار داشته باشند با شاخص‌های فصل حمل‌ونقل بایستی تعدیلشان محاسبه شود. به‌عنوان نمونه آیتم‌های حمل خاک مازاد بر 500 متر در رشته ابنیه که واحدشان مترمکعب-کیلومتر است و در فصل سوم (عملیات خاکی با ماشین) قرار دارد باید از فصل سوم تفکیک شده و رقم ریالی آن‌ها با شاخص‌های فصل 28ام تعدیل شود.

شاخص رشته‌ای: مطابق با بخشنامه هر کدام از رشته‌های فهرست‌بها یک شاخص رشته‌ای منحصر به خود دارند. به‌عنوان‌مثال هر کدام از رشته‌های ابنیه و راه و باند دارای شاخص رشته‌ای مختص به خود هستند.

شاخص کلی: مطابق با بخشنامه این شاخص بیانگر تغییرات تمام فهرست‌بهاهاست که چندین سال است دیگر اعلام نمی‌شود.

یکی دیگر از مباحث مهم در تعدیل تعیین شاخص مبنای پیمان است که توسط واحد برآوردکننده یا دستگاه اجرایی انجام می‌شود. مطابق با بخشنامه تعدیل، چنانچه ارجاع کار از طریق مناقصه انجام پذیرد، شاخص مبنا یک دوره سه‌ماهه، قبل از دوره سه‌ماهه‌ای است که آخرین روز مهلت تعیین شده توسط کارفرما برای تسلیم پیشنهاد قیمت پیمانکار در آن واقع شده است؛ بنابراین در مناقصه‌ای که آخرین روز پیشنهاد قیمت برای مناقصه‌گران 1400/07/03 ( سه‌ماهه سوم) تعیین شده است، شاخص مبنا یک سه‌ماهه قبل از این سه‌ماهه یعنی سه‌ماهه دوم سال 1400 است. توجه کنید که در این حالت ممکن است یک مناقصه‌گر قیمت خود را در تاریخ 1400/06/30 و مناقصه‌گر دیگر در تاریخ 1400/07/02 تسلیم کارفرما کرده باشد. در هر دو صورت روز تعیین شده توسط مناقصه‌گزار به عنوان آخرین مهلت برای ارائه پیشنهاد قیمت توسط مناقصه‌گران ملاک خواهد بود نه تاریخی که پیمانکار پیشنهاد خود را ارائه داده است!

چنانچه ارجاع کار از طریق ترک تشریفات مناقصه انجام شود مطابق با بخشنامه، در این حالت یک دوره سه‌ماهه قبل از سه‌ماهه‌ای که پیمانکار پیشنهاد نهایی خود را به‌صورت کتبی به کارفرما تسلیم می‌کند شاخص مبنا خواهد بود. پس در این صورت شاخص مبنا کاملاً وابسته به تاریخی است که پیمانکار در آن روز اقدام به تسلیم قیمت پیشنهادی خودکرده است. به‌عنوان‌مثال در این حالت چنانچه پیمانکار قیمت پیشنهادی خود را در تاریخ 1400/06/28 به صورت کتبی تسلیم کارفرما نموده است شاخص مبنا در این صورت سه‌ماهه اول سال 1400 تعیین می‌شود.

6. انتخاب شاخص برای محاسبه ضریب تعدیل

کارشناس فنی پس ازآنکه صورت‌وضعیت مربوط به کارکرد پیمانکار (معمولاً یک‌ماهه) را تهیه و تنظیم کرد، آن را تسلیم مهندس مشاور می­کند و مهندس مشاور آن‌ها بررسی و اصلاح می­کند. پس از اصلاحات لازم و ارسال آن برای کارفرما و بررسی و تأیید کارفرما، یک نسخه از نسخه تأییدشده کارفرما به پیمانکار عودت داده می­شود. حال کارشناس فنی می­تواند مبلغ تأییدشده کارفرما را تعدیل کند. درواقع کارشناس فنی یک دفترچه دیگر تحت عنوان دفترچه تعدیل فهرست‌بها آماده می­کند و طبق ماده 37 شرایط عمومی پیمان آن را تسلیم مهندس مشاور می­‌کند.

کارشناس فنی پس ازآنکه صورت‌وضعیت مربوط به کارکرد پیمانکار (معمولاً یک‌ماهه) را تهیه و تنظیم کرد، آن را تسلیم مهندس مشاور می­کند و مهندس مشاور آن‌ها بررسی و اصلاح می­کند. پس از اصلاحات لازم و ارسال آن برای کارفرما و بررسی و تأیید کارفرما، یک نسخه از نسخه تأییدشده کارفرما به پیمانکار عودت داده می­شود. حال کارشناس فنی می­تواند مبلغ تأییدشده کارفرما را تعدیل کند. درواقع کارشناس فنی یک دفترچه دیگر تحت عنوان دفترچه تعدیل فهرست‌بها آماده می­کند و طبق ماده 37 شرایط عمومی پیمان آن را تسلیم مهندس مشاور می­کند.

طبق بند 9-2 بخشنامه شماره 101/173071 مورخ 1382/09/15 داریم:

طبق این بند محاسبه ضریب تعدیل دوران کارکرد پیمانکار بستگی به این دارد که شاخص مربوط به دوره­های کارکرد پیمانکار ابلاغ‌شده باشد یا خیر. به‌عنوان‌مثال فرض کنید پیمانکاری در سه‌ماهه چهارم سال 97 سه صورت‌ وضعیت تسلیم کارفرما کرده است اما هنوز شاخص ­های تعدیل این دوره سه­ماهه از طرف سازمان مدیریت و برنامه­ریزی ابلاغ نشده است (این بخشنامه برای نیمه دوم سال 1397 در تاریخ 1398/03/29 ابلاغ‌شده است) بنابراین تکلیف پیمانکار برای صورت­ وضعیت­ هایی که هنوز تعدیل نشده­‌اند چیست؟

بند 9-2 شماره 101/173071 مورخ 1382/09/15 به این موضوع جواب داده است:

تا زمانی که ابلاغیه مربوط به شاخص­ های تعدیل صادر نشده است، کارشناس فنی بایستی بر اساس آخرین شاخص‌های ابلاغی، تعدیل کارکردهای خود را انجام دهد در این مثال کارشناس فنی باید از شاخص­های دوره سه‌ماهه اول و دوم سال 1397 برای تعدیل صورت‌وضعیت‌های تأییدی کارفرما استفاده کند. در این صورت پرداختی کارفرما به پیمانکار به‌صورت علی‌­الحساب خواهد بود و طبیعی است بعد از ابلاغ شاخص‌های دوره­‌های کارکرد، بر اساس شاخص­‌های جدید، مبلغ کارکرد تعدیل شده و پرداخت به پیمانکار به‌صورت قطعی انجام خواهد شد.

برای پیمان­‌هایی که بر اساس فهرست‌بها منعقد می‌شوند از شاخص‌های مختلف به‌صورت زیر استفاده می­‌شود.

1.6. مبلغ کارکرد

برای تعدیل‌کردن مبلغ کارکرد صورت‌وضعیت از شاخص‌­های گروهی (فصلی) استفاده می­‌شود. به‌عنوان‌مثال اگر آرماتوربندی یکی از فاز­های پروژه در فصل پاییز صورت‌گرفته باشد برای سه ماهِ این فصل، هر ماه مقدار احجام اجرا شده واقعی در صورت‌وضعیت متفاوت است؛ اما در فرمول ضریب تعدیل به دلیل اینکه کارهای انجام‌شده در این سه ماه در دوره سه‌ماهه سوم سال بوده است، شاخص‌­های فصلی این سه ماه یک عدد است و باتوجه‌به ثابت‌بودن شاخص مبنا، برای تعدیل هر سه صورت‌وضعیت این سه ماه، از یک ضریب تعدیل برای این فصل از فهرست‌بها استفاده می‌شود. (درصورتی‌که کارکرد پیمانکار به‌صورت منظم و ماهانه ارائه گردد)

2.6. تجهیز و برچیدن کارگاه

تا قبل از سال 1385 در تعدیل مبلغ تجهیز و برچیدن کارگاه، از شاخص کلی استفاده می‌­شده است که از سال 1385 به بعد نحوه تعدیل مبلغ تجهیز و برچیدن کارگاه با این ضریب صورت نمی­‌گیرد بنابراین بخش­نامه شاخص‌­ها، شاخص کلی را دیگر ارائه نمی­‌کنند. اما تکلیف تعدیل تجهیز و برچیدن کارگاه چیست؟

معمولاً در صفحات ابتدایی بخشنامه‌های ابلاغ شاخص‌ها در هر مرحله، بندی تحت عنوان نحوه تعدیل مقادیر تجهیز و برچیدن کارگاه آورده می‌شود در اینجا ما از بخشنامه ابلاغ شاخص‌ها سال 1397 استفاده می‌­کنیم.

در این بند بخشنامه آمده است که اگر تاریخ عقد قرارداد پس از تاریخ این بخشنامه یعنی 1398/03/29 باشد و یا قبل از آن (تا قبل از 1385) منعقدشده است برای تعدیل هزینه تجهیز و برچیدن کارگاه باید از میانگین شاخص رشته ­ای فهرست‌بهای منضم به پیمان و فهرست‌بهای ابنیه برای محاسبه ضریب تعدیل استفاده کرد. اما اگر از چندین فهرست‌بها در یک پیمان استفاده شود این بار باید میزان برآورد رشته­‌های مختلف را مقایسه کنیم و هرکدام که برآورد بیشتر داشت از شاخص آن رشته و رشته ابنیه برای میانگین­ گیری استفاده کنیم.

مثال:

در پروژه احداث خط مترو از فهرست‌بهای راه و باند سال 1396 به‌عنوان فهرست­ب های منضم به پیمان استفاده‌شده است. با فرض اینکه تجهیز و برچیدن کارگاه از اواسط آذرماه تا اواخر بهمن‌ماه به طول انجامیده باشد، برای تجهیز و برچیدن کارگاه از چه شاخص­ه‌ای باید بهره گیریم؟

اینکه فهرست‌بهای منضم به پیمان مربوط به چه سالی است برای تعیین شاخص تعدیل اهمیتی ندارد، در اینجا باید به تاریخ کارکردهای صورت‌وضعیت دقت کرد. در این مثال، کارکرد صورت‌وضعیت در دوره سه‌ماهه سوم و سه‌ماهه چهارم سال 1397  صورت‌گرفته است؛ بنابراین با مراجعه به دستورالعمل شاخص تعدیل در این سال خواهیم داشت:

برای محاسبه ضریب تعدیل تجهیز و برچیدن کارگاه باید از شاخص رشته‌ای رشته ابنیه و راه و باند استفاده کرد که در سه‌ماهه سوم به ترتیب عبارت‌اند از 1089.9 و 1077.1 و در سه‌ماهه چهارم به ترتیب عبارت‌اند از 1105.5 و 1092.3؛ بنابراین شاخص تجهیز و برچیدن کارگاه در این صورت­ وضعیت برابر است با:

1083.05 =2/ (1077.1+1089.9) = شاخص دوره کارکرد تجهیز و برچیدن کارگاه در سه‌ماهه سوم

1098.9 =2/ (1105.5+1092.3) = شاخص دوره کارکرد تجهیز و برچیدن کارگاه در سه‌ماهه چهارم

اگر همین سؤال مربوط به یک پروژه انبوه‌سازی ساختمان باشد که از سه فهرست‌بهای ابنیه و تأسیسات مکانیکی و برقی در آن بهره می­گیرد و مقادیر برآورد این سه رشته در زمان پیشنهاد قیمت طوری باشد که شاخه ابنیه بیشترین رقم برآورد را داشته باشد مقدار شاخص تجهیز و برچیدن کارگاه برابر است با:

1089.9 =2/ (1089.9+1089.9) = شاخص دوره کارکرد تجهیز و برچیدن کارگاه در سه‌ماهه سوم

1105.5 =2/ (1105.5+1105.5) = شاخص دوره کارکرد تجهیز و برچیدن کارگاه در سه‌ماهه چهارم

3.6. مصالح پای کار

برای محاسبه مصالح پای‌کار باید از شاخص­های فصل مربوط به نوع مصالح پای‌کار استفاده کرد و ضریب تعدیل را به دست آورد. به‌عنوان‌مثال اگر مصالح پای‌کار تیرآهن است بایستی از شاخص فصل مربوط به خود که در رشته ابنیه فصل 9 می­باشد، استفاده کرد. طبق تبصره بخشنامه شماره 101/173071 به تاریخ 1382/09/15 برای مصالح شن و ماسه و سیمان باید از شاخص فصل مربوط به بتن درجا استفاده کرد.

توجه داشته باشید که مصالح پای‌کار هنوز مورداستفاده اجرا قرار نگرفته است و در پای‌کار یا انبار نگهداری می‌شود؛ لذا یک آیتم جداست. به طور مثال اگر پیمانکار در تاریخ 1398/02/01 مقدار 100 تن آهن­آلات وارد کارگاه کرده است؛ ولی در تاریخ 1398/03/09 مقدار 40 تن را در اجرا مصرف کرده است در صورت‌وضعیت اردیبهشت‌ماه 100 تن مصالح پای­کار با ضریب 0.7 لحاظ می­شود و در صورت‌وضعیت بعدی یعنی خردادماه 40 تن به‌عنوان کارکرد محاسبه می‌شود نه به‌عنوان مصالح پای‌کار.

نکته:

برای به‌دست‌آوردن شاخص مصالح پای‌کار تاریخ ورود مصالح به کارگاه مهم است نه تاریخ خرید یا کارکرد مصالح. درصورتی‌که تاریخ کارکرد مصالح مورد استناد قرار می‌گرفت ممکن بود پیمانکار مصالح را خریداری کرده و وارد کارگاه کند؛ اما در ماه یا ماه‌های بعد این مصالح را استفاده نماید تا ضریب تعدیل بیشتری را به کارفرما تحمیل کند. به‌عنوان‌مثال اگر تاریخ ورود مصالح در تاریخ 29/12/1397 باشد و پیمانکار از آن در تاریخ 1398/01/10 استفاده کند برای تعدیل مصالح پای‌کار باید از شاخص سه‌ماهه چهارم سال 1397 استفاده کند نه سه‌ماهه اول سال 1398.

بنابراین، تاریخ ملاک برای تعیین شاخص مصالح پای‌کار تاریخ ورود مصالح به کارگاه است که باید با حضور مهندس مشاور مقدار و نوع مصالح به همراه تاریخ ورود به کارگاه صورت‌جلسه شود. این مصالح بر اساس جدول زمان­بندی پروژه تهیه و وارد کارگاه می‌شوند.

7. تعدیل منفی چیست؟

در برخی مواردی ممکن است در یک سال شاخص دوره کارکرد، از سالی که شاخص مبنای پیمان برداشت شده، مقدار کمتری داشته باشد در این صورت مقدار ضریب تعدیل منفی خواهد شد. در این مواقع، پیمانکار بدهکار می‌شود و مقدار کارکرد تعدیل‌شده‌ی صورت‌وضعیت عملیات اجرایی در آن ماه، منفی خواهد شد و از حساب پیمانکار کم می‌شود. به‌عنوان‌مثال در سال 1394 در بخشنامه شماره 661740/95 در بند 4 این موضوع آورده شده است.

در سال 1394، در سه‌ماهه‌های سوم و چهارم شاخص­های بعضی فصول افت کرد و باعث ضرر پیمانکاران شد و سازمان برای کمتر کردن این خسارت و به حمایت از پیمانکاران، تعدیل منفی را بدون اعمال ضریب بالاسری در نظر گرفت.

البته نکته بسیار مهمی که باید ذکر شود این است که این مورد اعمال‌نشدن ضریب بالاسری در صورت‌وضعیت تعدیل بخشی که ضریب تعدیل آن منفی شده است فقط برای همین بخشنامه است و برای بقیه بخشنامه‌ها قابل‌استناد نیست. (مثلاً در بخشنامه سال 99 این بند حذف شده است و به این معنی است که اگر ضریب تعدیل شما برای فصلی منفی شد ضریب بالاسری اعمال می‌شود)

برای بهتر روشن‌شدن این قضیه فرض کنید تاریخ آخرین‌مهلت پیشنهاد قیمت در یک مناقصه 06/02/1393 باشد؛ در این صورت شاخص­ های مبنای پیمان، سه‌ماهه چهارم قبل از این دوره (دوره اول سال 1393) یعنی سه‌ماهه چهارم سال 1392 خواهد بود.

 

 

8. فرمول ضریب تعدیل

در رابطه بالا ضریب 0.95 بر اساس مفاد بخشنامه شماره 101/173071 به تاریخ 1382/09/15 می­تواند مقادیر متفاوتی داشته باشد. بسته به شرایط مختلف این مقدار برابر است با:

• در پیمان­هایی که در مدت اولیهٔ پیمان، یعنی مدت درج‌شده در قرارداد (در زمان عقد قرارداد)، به اتمام برسند و تحویل موقت شوند، عدد 0.95 در رابطه بالا برابر 1 در نظر گرفته می­شود. به‌عبارت‌دیگر، در پروژ­ه‌ای که تأخیر نداشته باشد ضریب فوق، 1 خواهد بود. همچنین در پیمان‌هایی که تأخیر مجاز ناشی از تغییر مقادیر کار داشته باشند هم ضریب 0.95 برابر 1 در نظر گرفته خواهد شد.
• در پیمان­هایی که عملیات اجرایی پروژه در مدت پیمان (زمان اولیه پیمان به‌اضافه تأخیرهای مجاز) به اتمام رسیده است و تحویل موقت داده شده است، عدد 0.95 در رابطه بالا برابر 0.975 در نظر گرفته می­شود.
• اگر پروژه دارای تأخیر غیرمجاز باشد ضریب همان 0.95 خواهد بود.

شاید برای شما سؤال ایجاد شود که کارشناس فنی از کجا بداند که آیا پروژه در زمان مقرر تمام می­شود یا خیر که بخواهد 0.95 را به 1 یا 0.975 تبدیل کند و در صورت‌ وضعیت‌های موقت خود از آن استفاده کند؟

در جواب باید گفت کارشناس فنی باید از ضریب تعدیل 0.95 در طول پروژه و در زمان تهیه و تنظیم صورت­ وضعیت­ های موقت خود استفاده کند و چنانچه برای پروژه یکی از حالت­های 1 یا 2 صورت پذیرفت، مبلغ مابه‌­التفاوت ناشی از تبدیل ضریب تعدیل از 0.95 به 0.975 یا 1 در صورت ­وضعیت قطعی جبران خواهد شد.

به نظر شما علت تبدیل ضریب 0.95 به 0.975 و 1 برحسب شرایط چیست؟ با تبدیل این ضرایب مقدار ضریب تعدیل افزایش‌یافته و این به نفع پیمانکار است درواقع بخشنامه این دو بند را برای تشویق پیمانکار جهت تحویل زودتر پروژه به کارفرما در نظر گرفته است.

نکته:

ضریب تعدیل باید تا سه رقم بعد از اعشار محاسبه شود و چنانچه رقم چهارم بعد از اعشار از 5 یا بیشتر از 5 باشد رقم چهارم حذف و یک رقم به رقم سوم اضافه می­‌شود و اگر کمتر از 5 باشد رقم چهارم حذف می­‌شود.

9. تعدیل صورت وضعیت موقت

جهت مشخص‌شدن شاخص‌های دوره سه‌ماهه، تاریخ واقعی انجام کارها در کارگاه ملاک عمل است و سایر زمان‌ها مانند تاریخ تهیه صورت‌وضعیت یا تاریخ ارسال آن ملاک عمل نیست. محاسبات تعدیل اولین صورت‌وضعیت موقت از تاریخ شروع به کار (تاریخ نخستین صورت‌مجلس تحویل کارگاه) که اولین صورت‌وضعیت ماهانه تنظیم شده، انجام می‌گردد.

درصورتی‌که برای یک کارکرد زمان انجام آن معلوم نباشد تعدیل با متوسط شاخص‌های دوره‌های مربوط محاسبه می‌شود.

در صورت کاهش مبالغ صورت‌وضعیت نسبت به‌صورت وضعیت پیش از آن و منفی‌شدن ضریب تعدیل، باتوجه‌به اینکه تعدیل درهرصورت وضعیت بر اساس شاخص‌های دوره‌های مربوط به خود نوشته می‌شود، چنانچه در صورت‌وضعیت‌ها مقادیر کار زیادتر از مقادیر واقعی درج شده باشد، ابتدا باید صورت‌وضعیت‌های اشتباه اصلاح شده و ضمن تأدیه (پرداخت) اصل بدهی و تعدیل پرداختی به پیمانکار بابت صورت‌وضعیت‌های اشتباه، کارکردهای اصلاح شده ملاک محاسبات قرار گیرد.

لازم به ذکر است نیازی به اصلاح صورت‌وضعیت کارکرد نیست، چون صورت‌وضعیت‌ها موقت هستند و فقط در نوشتن تعدیل نکته فوق را ملاک قرار دهید.

10. تعدیل مبلغ مابه التفاوت بین آخرین صورت وضعیت موقت و قطعی 

اگر مربوط به عملیات انجام شده بین تاریخ شروع پیمان و تاریخ آخرین وضعیت موقت باشد، در صورت مشخص بودن دوره انجام، طبق شاخص‌های دوره مربوط و در غیر این صورت با متوسط شاخص‌های دوره‌های مدت یاد شده تعدیل می‌شود.

11. تعدیل صورت وضعیت منفی

در صورت کاهش مبالغ صورت‌وضعیت نسبت به‌صورت وضعیت پیش از آن و منفی‌شدن ضریب تعدیل، باتوجه‌به اینکه تعدیل درهرصورت وضعیت بر اساس شاخص‌های دوره‌های مربوط به همان نوشته می‌شود، چنانچه در آن مقادیر کار زیادتر از مقادیر واقعی ذکر شده باشد، ابتدا باید صورت‌وضعیت‌های اشتباه را اصلاح‌کرده و ضمن پرداخت اصل بدهی و تعدیل پرداختی به پیمانکار بابت صورت‌وضعیت‌های اشتباه، کارکردهای اصلاح شده ملاک محاسبات قرار گیرد.

دقت داشته باشید که نیازی به اصلاح صورت ‌وضعیت کارکرد نیست، چون صورت‌وضعیت‌ها موقت هستند و فقط در نوشتن تعدیل باید نکته گفته شده در بالا را ملاک عمل قرار دهید.

12. تعدیل معکوس

در بند ۲-۵-۱-۲ از دستورالعمل نحوه تعدیل آحادبهای پیمان‌ها به شماره 173073/101 مورخ 15/09/1382  که تحت عنوان بخشنامه تعدیل شناخته می­شود، پیرامون نحوه تعدیل قیمت های جدید به شرح زیر، توضیحات ارائه گردیده است.

۲-۵-۱-۲. قیمت کارهای جدید در پیمان‌های منعقده بر اساس قیمت‌های واحد پایه، که برای آنها قیمت در فهرست‌بهای منضم به پیمان، یا فهرست‌بهای واحد پایه‌ای که قیمت پیمان از آن گرفته شده، درج نشده است، با شاخص گروهی فصل مربوط تعدیل می‌شود. شاخص مبنای تعدیل این نوع کارها، شاخص دوره سه ماهه‌ای است که براساس قیمت‌های آن دوره، قیمت کار جدید تعیین و تصویب شده است. برای محاسبه تعدیل در این حالت ابتدا قیمت کار جدید  به عدد حاصل از عبارت:

تقسیم می‌گردد، تا به قیمت‌های دوره سه ماهه مربوط به مبنای پیمان تبدیل شود، سپس مانند سایر ردیف‌های منضم به پیمان، تعدیل می‌گردد.

توضیحات؛ منظور نظر بند ۲-۱-۵-۲، کارهای جدید از نوع قیمت جدید موضوع بند ج ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان رایج (نشریه ۴۳۱۱) می­باشد، به بیان دیگر چنانچه در فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان (برآورد هزینه اجرای کار) برای کار جدید ابلاغی، قیمت واحد یا مقدار پیش بینی نشده باشد، برای تعیین قیمت جدید مطابق با بند ج ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان عمل ­می­شود. در این صورت پیمانکار باید بی­درنگ پس از دریافت ابلاغ مهندس مشاور، قیمت پیشنهاد خود را برای اجرای کارهای یادشده، همراه با تجزیه قیمت، به مهندس مشاور تسلیم کند. قیمتی که با توافق پیمانکار و مهندس مشاور تعیین شود و به تصویب کارفرما برسد، ملاک پرداخت است. قیمت های جدیدی که به این صورت تعیین می­شود باید برحسب هزینه اجرای کار در محل اجرا محاسبه گردد. از این رو، تنها ضریب بالاسری به قیمت­های جدید اعمال می­شود. لازم به یادآوری است که حداکثر ظرفیت ابلاغ قیمت های جدید، ۱۰ درصد مبلغ اولیه پیمان است.

13. مثال نحوه محاسبه تعدیل معکوس

برای مثال کاشت آرماتور در بتن، فرضیات زیر را در نظر گرفته و ضریب آن را محاسبه می‌کنیم:

فهرست‌بهای منضم به پیمان : رشته ابنیه – سال 91

شاخص مبنای پیمان: دوره سه‌ماهه اول 91 که برای فصل هفتم رشته ابنیه برابر 406.3 است.

شاخص مبنای کار جدید یعنی دوره آنالیز کردن قیمت کار جدید (کاشت آرماتور در بتن) : سه‌ماهه سوم 97 که برای فصل هفتم رشته ابنیه برابر 1267.2 است.

دوره انجام کار: سه‌ماهه دوم 98 که برای فصل هفتم رشته ابنیه برابر 1295.6 است.

قیمت کار جدید باتوجه‌به هزینه‌های سه‌ماهه سوم 97 = 200000 ریال برای هر عدد کاشت آرماتور

 

محاسبات به صورت زیر انجام می‌شود :

ضریب تعدیل معکوس = (1267.2/406.3) 0.95 + 0.05 = 3.013

با تقسیم قیمت کار جدید بر ضریب تعدیل معکوس، قیمت کار جدید در زمان قرارداد = 66379 ریال برای هر عدد کاشت آرماتور

حالا برای تعدیل، مبلغ آیتم کاشت میلگرد را به جای 200000 ریال 66379 ریال در نظر گرفته و با توجه به مقدار کار انجام شده، شاخص دوره کارکرد و شاخص مبنا پیمان، مشابه سایر آیتم‌ها تعدیل انجام می‌شود.

14. محاسبه تعدیل معکوس اقلام فاکتوری

در خصوص اقلام فاکتوری باتوجه‌به اینکه پس از خرید اقلام و یا انجام کار، فاکتور مربوطه توسط پیمانکار اخذ می‌شود و در اختیار کارفرما قرار می‌گیرد و کارفرما مبلغ فاکتور را با ضریب توافق شده در قرارداد پرداخت می‌نماید، عملاً پرداخت تعدیل و در نتیجه انجام تعدیل معکوس برای اقلام فاکتوری موضوعیتی ندارد؛ ولی در صورت اصرار بر تعدیل معکوس شدن اقلام فاکتوری، دقیقاً مطابق نحوه محاسبه تعدیل معکوس قیمت جدید عمل می‌شود.

15. نکات مهم در استفاده از تعدیل معکوس برای قیمت های جدید

۱- بر اساس بند (الف-۲) ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان:

“جمع مبلغ مربوط به کاهش مقادیر و حذف آنها نباید از ۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان بیشتر شود. اگر این مبلغ، از حد تعیین شده بیشتر شود و پیمانکار با اتمام کار با نرخ پیمان موافق باشد، عملیات موضوع پیمان در چارچوب پیمان انجام می‌شود. ولی درصورتی‌که پیمانکار مایل به اتمام کار نباشد، پیمان طبق ماده ۴۸ خاتمه داده می‌شود.”

همچنین طبق تبصره ۲ ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان:

“اضافه یا کاهش مقادیر کار طبق مفاد بندهای‌ (الف-۱) و (الف-۲) این ماده تا ۱۰ درصد با دستور مهندس مشاور عمل می‌شود، ولی اضافه بر آن با تصویب کارفرما قابل اجرا است.”

بنابراین، قیمت‌های جدید مربوط به دوره‌هایی پس از زمان پیشنهاد قیمت پیمانکار هستند و در اثر تورم موجود در کشور، نسبت به مبلغ اولیه پیمان بسیار بزرگ به نظر می‌رسند. لذا به راحتی می‌توانند سقف ۱۰ درصدی کارهای جدید و سقف ۲۵ درصدی افزایش کار را رد کنند. درحالیکه با استفاده از تعدیل معکوس در قیمت‌های جدید، این قیمت‌ها به پایه پیمان باز می‌گردند و نسبت آن‌ها در مقایسه با مبلغ اولیه پیمان، منطقی‌تر خواهد بود.

۲- با تعدیل معکوس برای قیمت‌های جدید، عملاً ۵ درصد (در صورت بروز تأخیر غیرمجاز) یا ۲٫۵ درصد (در صورت بروز تأخیر مجاز) از تعدیل قیمت‌های جدید کاسته می‌شود. در نتیجه مبلغ دریافتی پیمانکار در قبال کارهای جدید پروژه به وضعیت رسیدگی به تاخیرات پروژه وابسته خواهد شد.

۳- به این دلیل که ممکن است انجام کار جدید بیش از یک دوره (سه‌ماهه) به طول انجامد. باز هم تورم باعث خواهد شد هزینه اجرای کار در دوره جدید تغییر یابد. در نتیجه در دوره‌های بعد نیاز به بازنگری قیمت‌های جدید وجود خواهد داشت. درحالی‌که اگر با تعدیل معکوس، قیمت‌های جدید به مبنای پیمان بازگردد، در صورت تطویل مدت اجرای کار جدید، احجام اجرا شده در دوره‌های مختلف به تناسب با شاخص‌های تعدیل همان دوره، مشمول پرداخت تعدیل می‌گردند و نیازی به محاسبه مجدد قیمت تمام شده کار نخواهد بود.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

محاسبه ضریب تعدیل و اجرای اقدامات مرتبط با تعدیل می‌تواند به مدیران پروژه کمک کند تا پروژه‌ها را به بهترین نحو مدیریت کنند و به دستاوردهای موفقیت‌آمیزی دست پیدا کنند. در این مقاله به پاسخ سوال تعدیل چیست پرداختیم و همچنین اهمیت تعدیل در مدیریت پروژه‌های عمرانی به عنوان یک عامل کلیدی برای موفقیت پروژه‌ها را تأکید می‌کنیم و توصیه می‌شود که مدیران پروژه این اصل را به درستی درک و بهره‌برداری نمایند.  جهت آشنایی کامل با ضوابط مربوط به “تعدیل” به پکیج “تعدیل آحادبها” در بخش گنجینه فایل وب‌سایت مراجعه فرمایید