منظور از عدم النفع چیست؟

مقدمه

زندگی پیچیده اجتماعی روابط حقوقی مختلفی را پدید می­آورد. از جمله این روابط، مسئولیت حقوقی یک شخص در برابر شخص دیگر است. مسئولیت فوق گاه در نتیجه تخلف از ایفای تعهد قراردادی به وجود می­آید و گاه به‌صرف خسارتی که شخص به دیگری وارد کرده است، مطرح می­­شود.
ضرری که در نتیجه فعل یا ترک فعل زیان­آور به شخص وارد می‌شود ممکن است مادی یا معنوی باشد. ضرر مادی نیز خود بر دو قسم است: ازدست‌دادن مال یا محروم ماندن از نفع که بیشتر تحت عنوان «عدم‌النفع» موردبحث واقع می‌شود و از اهمیت بسزایی برخوردار است. دلیل این اهمیت آن است که اگر­چه این دسته از خسارات بخش وسیعی از ضررهای وارده بر شخص را تشکیل ­می­دهند، اما از یک­سو در قابلیت مطالبه آن مباحث فراوانی وجود دارد و از سوی دیگر قانون­گذار در برهه­های زمانی مختلف واکنش­های متعددی را در برابر آن ابراز کرده است. براین‌اساس و باتوجه‌به اینکه پیرامون عدم­النفع مسائل متعددی قابل‌طرح است که در عرصه قوانین به آنها اشاره نشده است، از جمله اقسام عدم‌النفع، تفکیک آن از تقویت منفعت و نظایر آن، در تحقیق حاضر سعی شده است مهم­ترین مباحث شکافته شود و مورد تحلیل علمی قرار­ گیرد.

1. تعریف عدم‌ النفع

بعضی از حقوق‌دانان بدون آنکه تعریف معینی از عدم النفع بیان کنند، آن را یکی از اقسام ضرر می‌دانند و با عنوان مطلق ضرر و یا ضرر مادی موضوع را مورد بررسی قرار داده‌اند.

اما عده‌ای دیگر از حقوق‌دانان در تعریف این اصطلاح می‌گویند عدم النفع یعنی ایجادکردن مانع برای پیداشدن منفعتی که مقتضی آن به وجود آمده است. به‌عنوان‌مثال توقیف‌کردن غیرقانونی کسی که مشغول به کار است و به این طریق او را از دریافت دستمزد محروم کنند.

عدم‌ النفع عبارت است از فایده‌ای که شخص انتظار دارد؛ ولی از آن محروم گردد. البته عدم‌النفع به‌گونه‌ای دیگر هم تعریف شده است و بر طبق آن چنانچه در نتیجه عمل زیان‌بار، دارایی فرد افزایش نیابد درحالی‌که اگر کارها به طور عادی پیش می‌رفت، این افزایش مال صورت می‌گرفت، عدم النفع رخ‌داده است.

البته لازم به ذکر است که برخی از تعاریف جامع‌ومانع نیست. مانند تعریفی که جلوگیری از افزایش دارایی شخص را معیار شناسایی عدم‌النفع معرفی کرده است، با تعریف ضرر سازگاری بیشتری دارد.

2. معیار شناسایی عدم‌النفع چیست؟

زیرا چنان‌که می‌دانیم، کم‌شدن از دارایی فرد و جلوگیری از افزایش دارایی با هر اسمی که باشد. خسارت به او محسوب می‌شود.

حامد امیری وکیل به تعریف دیگر بیان می‌کند که هر موقع آنچه که از دست رفت موجب وارد صدمه به حقوق مالی شود و قابل‌ارزیابی به پول باشد، به‌عنوان خسارت مالی شناخت می‌شود و میزان این خسارت. تفاوت بین دارایی کنونی فرد خسارت دید و دارایی او منوط به این است که فعل زیان‌بار رخ نمی‌داد.

لذا مشخص می‌شود که تعریف در خصوص عدم النفع، تنها مختص به این قسم از ضرر نمی‌باشد و شامل دیگر اقسام آن هم می‌تواند باشد. پس باید در بیان تعریف آن این نکات را موردتوجه قرارداد.

بنابراین، بهتر است در تعریف عدم‌النفع بگوییم: عدم‌النفع عبارت است از مانع‌شدن و پیشگیری از ایجاد منفعت است. این ارائه از تعریف نه‌تنها هر دو قسم از عدم النفع را در برمی‌گیرد، بلکه تفاوت آن را نیز از تقویت منفعت آشکار می‌نماید.

3. اقسام عدم‌ النفع

عدم‌النفع محقق‌‌الحصول و محتمل‌الحصول از اقسام عدم‌النفع شمرد می‌شوند.

1.3. عدم‌ النفع محقق‌ الحصول

در تعریف آن باید گفت ازبین‌رفتن نفع که چنانچه فعل مشخص بوجود نمی‌آمد. آن منفعت تبدیل به ضرر می‌شد و در واقع فعل مزبور موجب عدم منحصر منفعت است.

برای مثال، فردی در جلوی گاراژی در خیابان جوی عمیقی حفر می‌کند و از خروج اتومبیل کرایه‌ای مانع می‌شود؛ بنابراین این فرد مانع از منفعتی که مالک اتومبیل از کارکردن به دست می‌آورد است.

2.3. عدم‌ النفع محتمل‌ الحصول

بدین ترتیب است که از تقویت منفعت که هرگاه فعل مشخص موجود نمی‌شد، احتمال این وجود داشت که عاید شخص شود. برای نمونه، شخصی که روزنامه توزیع می‌کند، روزنامه‌ای که در آن مزایده ملک ثبت است و آن روزنامه را به دست مشترکش نمی‌رساند و او نمی‌تواند در مزایده شرکت نماید.

پس از اطلاع از این موضوع، مشترک روزنامه بر علیه شخص توزیع‌کننده. اقامه دعوی کرده و ضرر وارد خود را از او مطالبه می‌کند. ولی چنانچه روزنامه به مشترک آن رساند می‌شد. وی در مزایده اعلان‌شده شرکت می‌کرد و حتی برنده می‌شد و از آن مبلغی همچون منفعت استفاده می‌کرد.

این در صورتی است که چون فرد توزیع‌کننده، به‌موقع روزنامه را نرسانده است، می‌بایست به مشترک ضرر این عدم‌النفع را پرداخت نماید.

در این نمونه به این خاطر که شرکت‌کردن در مزایده و برنده‌شدن فرد محرز نیست، عدم‌ النفع محتمل‌ الحصول محسوب می‌شود و قابل مطالبه نمی‌باشد.

4. ضرورت وجود رابطه سببیت میان فعل و عدم ایجاد منفعت

حال اگر عدم‌ النفع قابل مطالبه باشد و خواه نباشد، جای بحث، عدم‌ النفع محقق‌ الحصول است؛ زیرا می‌دانیم که عدم‌النفع محتمل‌الحصول قابل مطالبه نخواهد بود و جای بحثی در آن وجود ندارد.

در لزوم مطالبه عدم‌ النفع باید میان فعل و عدم ایجاد منفعت رابطه سببیت موجود باشد؛ چرا که ممکن است فعلی صورت گیرد؛ اما سبب ازبین‌رفتن نفع نباشد.

5. قاعده لاضرر موجبی برای مطالبه عدم‌ النفع

قاعده لاضرر یک قاعده فقهی بوده و برای مواردی وضع که شخص از حق مالکیت خود سوءاستفاده کرده و باعث ایجاد خسارت به دیگری می‌شود. در ماده 132 قانون مدنی نیز به این قاعده اشاره:

کسی نمی‌تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود؛ مگر تصرفی که به‌قدر متعارف و برای رفع‌حاجت یا رفع ضرر از خود باشد.

به سبب این ماده، به‌صورت کلی تصرف مالک در ملک و در مال خود با این شرایط ممنوع می‌باشد:

1. هنگامی که تصرف برای مالک سودی نداشته و او به‌عمد به ضرر دیگر در مال خود تصرف کرده باشد.
2.  هنگامی که تصرف برای مالک از آن تصرف سود می‌برد. ولی به‌عمد برای بهره از آن شیوه‌ای را انتخاب کند که باعث زیان به دیگر شود. با وجودی که می‌توانست‌‌ همان منفعت را از شیوه دیگری که زیانی به دیگران نرساند به دست آورد.
3.  تصرف زائد بر حاجت در ملک خود هرچند که به نیت خسارت به دیگر نباشد، هنگامی که سبب خسارت غیر شود هم ممنوع می‌باشد.

6. تعریف ضرر

عدم النفع و خسارت ناشی از آن چیست؟ عدم النفع یعنی چه؟

1.6. خسارت عدم النفع چیست؟!

عدم النفع یکی از انواع خسارات است که گاهی بر اثر نقض عهد فرد متعهد و گاهی نیز براثر فعل یا ترک فعل

زیان‌بخش فرد موجب می‌شود، در سرنوشت اقتصادی فرد دارای آثار فراوانی است.

اگر چه قانون‌گذار در برخی از قانون‌ها به عدم النفع اشاره کرده، به علت وجود نظریه‌های متقابل در فقه، این مورد در حقوق موضوعه هم منعکس یافته است.

حامد امیری وکیل تصمیم دارد در این مقاله شما را با خسارت ناشی از عدم النفع و انواع آن آشنا کرده و همچنین درباره اقسام عدم النفع و قاعده لاضرر صحبت کند. پس مطالعه این مقاله را از دست ندهید و درج نظرات خود ما را خوشحال نمایید.

2.6. تعریف دیگر از عدم‌ النفع

بعضی از حقوق‌دانان بدون آنکه تعریف معینی از عدم النفع بیان کنند، آن را یکی از اقسام ضرر می‌دانند و با عنوان مطلق ضرر و یا ضرر مادی موضوع را مورد بررسی قرار داده‌اند.

اما عده‌ای دیگر از حقوق‌دانان در تعریف این اصطلاح می‌گویند عدم النفع یعنی ایجادکردن مانع برای پیداشدن منفعتی که مقتضی آن به وجود آمده است. به‌عنوان‌مثال توقیف‌کردن غیرقانونی کسی که مشغول به کار است و به این طریق او را از دریافت دستمزد محروم کنند.

عدم‌ النفع عبارت است از فایده‌ای که شخص انتظار دارد؛ ولی از آن محروم گردد. البته عدم‌النفع به‌گونه‌ای دیگر هم تعریف شده است و بر طبق آن چنانچه در نتیجه عمل زیان‌بار، دارایی فرد افزایش نیابد درحالی‌که اگر کارها به طور عادی پیش می‌رفت، این افزایش مال صورت می‌گرفت، عدم النفع رخ‌داده است.

البته لازم به ذکر است که برخی از تعاریف جامع‌ومانع نیست. مانند تعریفی که جلوگیری از افزایش دارایی شخص را معیار شناسایی عدم‌النفع معرفی کرده است، با تعریف ضرر سازگاری بیشتری دارد.

زیرا چنان‌که می‌دانیم، کم‌شدن از دارایی فرد و جلوگیری از افزایش دارایی با هر اسمی که باشد. خسارت به او محسوب می‌شود.

حامد امیری وکیل به تعریف دیگر بیان می‌کند که هر موقع آنچه که از دست رفت موجب وارد صدمه به حقوق مالی شود و قابل‌ارزیابی به پول باشد، به‌عنوان خسارت مالی شناخت می‌شود و میزان این خسارت. تفاوت بین دارایی کنونی فرد خسارت دید و دارایی او منوط به این است که فعل زیان‌بار رخ نمی‌داد.

لذا مشخص می‌شود که تعریف در خصوص عدم النفع، تنها مختص به این قسم از ضرر نمی‌باشد و شامل دیگر اقسام آن هم می‌تواند باشد. پس باید در بیان تعریف آن این نکات را موردتوجه قرارداد.

بنابراین، بهتر است در تعریف عدم‌النفع بگوئیم: عدم‌النفع عبارت است از مانع‌شدن و پیشگیری از ایجاد منفعت است. این ارائه از تعریف نه‌تنها هر دو قسم از عدم النفع را در برمی‌گیرد، بلکه تفاوت آن را نیز از تقویت منفعت آشکار می‌نماید.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

جهت آشنایی کامل با “عدم النفع ” به جزوه “آشنایی با اصطلاحات حقوقی (مدنی و کیفری)” و جهت آشنایی بیشتر با قوانین و ضوابط مربوط به این مقاله به “ قانون مدنی | مصوب سال 1314” در پکیج “قوانین بالادستی در صنعت ساخت” در بخش گنجینه فایل وب‌سایت مراجعه فرمایید.